0. Apaltasuna.

Covid-19k sortutako egoerak hamaika azterketa eta gogoeta¹ sortzen ari da, izan dezakeen eragina eta gure gizarte berriari buruzkoak. Hausnarketa horietako asko, inork lehenago bizi izan ez duen fenomeno batean adituak eginak izan dira, eta gaitasun kritiko handiz entzutera gonbidatzen gaituzte. Asmatu nahi badugu, apalagoak² izan behar dugu.
Balantzaren alde positiboan, eztabaida global handi baten aurrean gaude, eta aukera paregabea izan daiteke Euskal Herria giza garapenaren eredu aurreratuenen buru diren nazioen artean kokatzeko. ALCk eztabaida horretan lagundu nahi du, gure iragan hurbilari³buruz metatutako ebidentzia zientifikoarekin⁴ eta Euskal Herrian eta nazioartean parte hartzen ari garen esperimentazio⁵-eta sorkuntza-espazioetan metatutako ezagutzarekin.

1.- Iragana.

Bizi garen garaiak guztiz apartekoak dira. Adierazle guztien arabera, krisi sistemiko batean murgilduta gaude⁶ osasun, gizarte, ekonomia, ingurumen eta demokrazia arloetako larrialdiak barnebiltzen dituena. Krisiaren izaera konplexu hori dela eta, irtenbidea lineala edo erantzun tekniko bakarrekoa izatea ezinezkoa da. Txertoa aurkitzen dugunean ere, denbora beharko dugu birusaren ondorioz sortu diren gainerako krisiei modu positiboan erantzuteko.

Arrazoi horiengatik, askoz ere erabilgarriagoa da euskal gizarteak diktadura frankistaren amaieratik bizi izan duen eraldaketa sozio-ekonomiko⁷ osoari erreparatzea, langabezia handia, gizarte-desberdintasuna, industriaren desegitea eta biolentziak markatutako nazioarteko irudi bat, gaur egun ditugun erronkei modu positiboan erantzuten ikasi ahal⁸ izateko esperientzia gisa. Urte haietan euskal gizarteak bizi izan zuen krisia ere sistemikoa izan zen, eta ohiz kanpoko erantzuna⁹ lortu genuen¹⁰.

Munduan oso gizarte gutxi¹¹ daude euskal gizarteak une historiko horretan bizi izan zuen krisiaren aurrean giza garapen iraunkorraren arloan hain aurreratuta dauden adierazleak aurkez ditzaketenak (per capita errenta, bizi-itxaropena eta hezkuntza-mailak)¹². 2013az geroztik¹³, ALCk¹⁴ sistema konplexuaren ikuspegitik eraldaketa hori ahalbidetu zuten elementuak ikertzen ditu, haien arteko loturak hobeto ulertzeko eta etorkizunerako ikaskuntzak¹⁵ sortzeko. Esperientzia hori aztertzen ari dira eraldaketa sistemikoak bultzatu nahi dituzten erakundeak, hala nola Europako Batzordea, EIT-Climate KIC¹⁶, Lanaren Nazioarteko Erakundea-LANE (kasu honetan Latinoamerikan) eta Nazio Batuen Garapen Programa (NBGP).

ALC-k garatutako 7 ikerketak¹⁷ baita abian daudenak ere, munduko unibertsitate ospetsuenekin lankidetzan egindakoak dira (Columbia University¹⁸, London School of Economics and Political Science¹⁹ , McGill University²⁰, etab.). Horiek guztiek frogatzen dute erakundeen, enpresen eta gizartearen esparruan hartutako erabaki estrategikoek balio-sistema partekatu bati erantzun ziotela. Gatazka eta indarkeria handiko une batean desberdintasun politikoak zein eredu sozioekonomikokoak egon arren, narrazio komunak aurkitu dituzte ikerketa horiek, bai gertatzen ari zenari buruz baita euskal gizarteak zer norabidetan egin behar zuen aurrera adierazteko. Askotariko eragileen artean identifikatutako²¹ balioak²² hauek dira: autoerantzukizuna, elkartasuna, ekintza kolektiboa (auzolan²³ gisa adierazia) eta erresilientzia.

Ikerketa horiek berdintasunaren²⁴ balioa ere nabarmentzen dute balio-sistema horren elementu nagusi gisa. Eraldaketa horren eragile nagusiek nabarmentzen dute zailtasun handieneko une batean ezin dela ekintza itundurik egin²⁵, tartean diren eragile guztiek eta, oro har, herritarrek ez badute sentitzen berdintasunean oinarritutako erantzuna ematen ari dela. Berdinak bagara, elkarrekin lan egin eta emaitzak ekitatiboki²⁶ banatu behar ditugu.

Beraz, koherentzia dago garai hartan euskal gizarteak partekatutako balio-sistemaren, sineste horiek adierazteko erabilitako narrazioen²⁷ eta hainbat arlotan hartutako erabaki estrategikoen artean, hala nola manufaktura aurreratuaren aldeko apustua, gizarte-ekonomia, diru-sarrerak bermatzeko legea (DBE) abian²⁸ jartzea, euskara berreskuratzea²⁹ edo euskal gastronomiaren³⁰ berrasmatzearen aldeko apustua.

Hitz horiekin adierazi gabe, ikertutako esperientziek lidergo partekatuak bultzatutako benetako eraldatze-mugimendua³¹ gertatu zela adierazten digute. Oraindik ere euskal eraldaketa osoa gaikako ikuspegi batetik edota erakunde edo gizarte-eragile bakar bati lidergoa emanez azaltzen saiatzen diren azterketak egon arren, ebidentziek lidergo lausoa eta partekatua³² eman zela adierazten dute.

Defizitei dagokienez, ALCk bideratutako ikerketek adierazten dute badirela zenbait eremu, hala nola gizonen eta emakumeen arteko berdintasuna eta ingurumenaren babesa non bizi izan den eraldaketa ez baita gai izan gure ingurukoen erantzun desberdinak emateko.

2.- Orainaldia.

Garatzen ari garen ikerketek³³ koherentzia erakusten dute euskal gizartearen egungo balio eta sinesteen sistemaren, horiek adierazteko erabiltzen ditugun narrazioen eta hartzen ari garen erabaki estrategikoen artean. Oraindik goiz da gizarte gisa nola erantzungo dugun zehazteko, baina litekeena da COVID-19 krisiak narrazio indibidualistagoak sustatzea (nola eragiten didan niri eta nire familiari), eta, batez ere, aurreko egoerara itzultzeko nahia areagotzea.

Etorkizunera begira bi egoera dira posible, eta hurrengo hilabeteetan egiten dugunak baterako edo besterako joera markatuko du. Alde batetik, kontaketa indibidualistek pisu handiagoa hartuko duten agertokia dugu, non bakoitzak gure aurreko egoerara itzultzea bilatuko duen. Egoera horrek herritarren ahalduntzea ahultzen duten gobernuen jokabide autoritarioak bultzatzen ditu. Badago eszenatoki alternatiboa, ordea, non narrazio kolektiboek garrantzi handiagoa hartzen duten, eskatzen dizkiguten erronka handiei aurre egiteko ahalegin kolektiboa baloratzen dugun, eta komuniteak rol nagusia berreskuratzen duen egiten dugun guztian. Hau da, euskal gizarteari modu arrakastatsuan eraldatzeko aukera eman zion pentsamoldea errepikatuko duen agertokia, elkartasuna eta berdintasuna bezalako balioak barnebiltzen dituena.

Berrikuntzaren ikuspegitik, ikuspegi indibidualetik aurreko egoerara itzultzen saiatzea da sor daitekeen egoera arriskutsuenetako bat. Bizitzen ari garen aldaketa guztiak kontuan hartuta, zientifikoki ezinezkoa da abiapuntu berera itzultzea, eta krisi sistemiko bati, hala nola Covid-19ari, positiboki erantzun ahal izateko, elkarrekin konektatutako ekintza berrietan pentsatu behar dugu. Covid-19rako txerto bat funtsezkoa da epe labur eta ertainean, baina ekimen politiko, ekonomiko eta sozialen sorta batean pentsatu behar dugu, aurre egin behar diogun erronkaren maila duen benetako eraldaketa-mugimendua osatu ahal izateko. Aurreko agertokira itzultzen saiatzearen aldeko apustuak oso jarrera kontserbadoreak indartuko ditu, eta, hala, post- Covid19 eszenatokian lidergoa hartuko duten gizarteen ondoan egotea eragotziko digu.

Gaur egun, segurtasunaren eta konfiantzaren arteko eztabaida globalean ere parte hartzen dihardugu. Beste behin ere, babesturik egon edo gizarteak mendeetan zehar lortutako eskubide demokratikoei uko egitearen artean aukeratzera behartzen gaitu. Dilema horren aurrean, eta aldaketa sistemikoan berriki izan dugun esperientzia erreferentziatzat hartuta, funtsezko kontua da ea euskal gizarteak erantzukizunez³⁴, elkartasunez eta sormenez erantzuteko duen gaitasunaz fidatzen garen. Berriz ere modu hain berezian erantzun dezakegula uste dugu, ala gure herritarrengan konfiantzarik ez dugu?

Espainiako Gobernuak krisiaren kudeaketaren hasieratik erakutsi du bere gizartearengan konfiantza falta handia duela. Gainerako Europan (Frantzia eta Portugal barne) herritarrei paseatzen eta kirola egiten uzten zitzaien, gizarte-urruntzearen irizpideekiko errespetuan konfiantza izanez; Espainiak, berriz, jarduera horiek legez kanpo uzten zituen, ez baitzuen uste herritarrek arduraz jokatuko zutenik. Erabaki hori gai txikitzat har daiteke, baina, funtsean, Espainiako erabaki estrategikoak zehazten ari diren balio eta sinesteen sistema islatzen du. Galdetu beharko genuke euskal gizarteak zergatik onartu dituen hain modu ez-kritikoan erabaki horiek. Narratiba hori eta horri lotutako balioak onartuz gero, gure gizarte-eredurako bidea markatuko dugu, baita une garrantzitsuetan gure etorkizunari buruzko erabaki estrategikoak nork hartuko dituen ere. Egoera horretan, euskal gizarteak uko egiten dio bere herritarrengan konfiantza izateari eta bere erabakiak Europako gainerako gizarteekin adostuta hartzeari.

Beste behin ezagutza zientifikoari dei eginez, arazoa da konfiantza funtsezko elementua dela gure gizarte-kapitala garatzeko. Eta kapital sozialik gabe³⁵, ezinezkoa izango da erronka horri erantzutea.

Horri guztiari subiranotasunaren esparruei buruzko eztabaida lurpekoa gehitzen zaio. Osasuna eta segurtasuna aliatu direnez, Espainiako Gobernuak ezabatu egin du euskal erakundeek krisi honi berezko erantzuna emateko duten gaitasuna³⁶. Nahiz eta osasun-sistema eta gizarte-estaldura indartsuagoa, ekoizpen-egitura erabat desberdina eta kultura-oinarri bereizia (Covid-ari emandako erantzun komunitarioak ulertzeko giltzarria) izan, Espainiako Gobernuak erabaki du erantzunak zentralizatuta egon behar duela, eraginkorragoa izateko. Beste behin ere, sistema zentralizatu batean eraginkortasun handiagoa erakusten duen ebidentzia zientifikorik ere ez dago, Europar Batasunaren barruan elkarri lotutako erabaki-espazio anitzeko sistema banatuaren aurrean.

Aitzitik, ebatzi nahi diren arazoetatik hurbilen dauden erabaki-esparruetan hartutako erabakiak, oro har, egokiagoak dira aldatu nahi den errealitatera egokituta daudelako. Alde horretatik, eta jarrera politiko desberdinetatik, inork ez du zalantzan jartzen Euskal Herriaren eraldaketa ezin dela autogobernu mailatik eta bere kabuz erabakiak hartzeko gaitasunetik bereizi.

Gaur egun aurrean ditugun gabezia garrantzitsuenek portaera indibidualistagoetara, ez hain solidarioetara eta azken hamarkadetan lortutako bizi-kalitateari eustera bideratuta dauden balio-sistemaren bilakaerarekin dute zerikusia, eraldaketa etengabeko bilakaera eta jarduera-eremu berriak eskatzen dituen prozesutzat hartu beharrean.

3.- Etorkizuna

Gure iragan hurbilenari eta gaur egun gertatzen ari diren aldaketei buruzko azterketa osatuak egin beharreko bideari buruzko informazio interesgarria eman diezaguke. Lehenik eta behin, etorkizuna eraiki dezakegu euskal gizartea komunitate heldua eta erresilientea denaren ustearen gainean. Historian zehar zerbait frogatu badugu, hori izan da: oso egoera konplexuetara egokitzeko gai izan garela, erantzun desberdina eskainiz. Besteek bezala erantzun beharrean, beti jakin izan dugu ezagutza unibertsaleko elementuak gure errealitatera eta balio-sistemara egokitzeko modu propio batekin elkartzen. Erresilientzia- eta berrikuntza-gaitasun hori gure ingurunetik isolatutako erantzun kontserbadore baten aurkakoa da.

Kontuan izanik inork ez duela ezagutza guztia eta ezin zaiola egoera horri bakarka erantzun, euskal gizarteak adimen kolektiboaren estrategia bat eraikitzeko behar diren espazioak sortu beharko ditu. Erakundeen eginkizuna aldatu³⁷ egin da. Dagoeneko inork ez du espero arazo guztiak konpontzea. Hemendik aurrera, beharrezko topaguneak³⁸ sortzeko eskatuko diegu erakundeei, eragile sozialekin eta herritarrekin lankidetza estuan adimen kolektibo³⁹ hori garatu ahal izateko.

Gurea bezalako manufaktura-gizarte baten berezko estrategia tradizionalak esperimentazio masiboko gaitasun eta estrategia berriekin konbinatu behar dira⁴⁰. COVIDek etorkizunerako lehentasun gisa adierazi dituen arlo estrategikoetan, euskal gizarteak ezagutza aurreratua du (osasun-sistemak, gizarte-babeserako sistema unibertsal berriak, hala nola DSBE, manufaktura aurreratua berreskuratzea Europan, elikadura- eta gastronomia-sistemen birdiseinua, digitalizazioa eta abar). Erronka ez da gauza bera egiten jarraitzea edo aurreko egoerara itzultzen saiatzea, baizik eta lidergo-posizio hori erabiltzea Euskadi esperimentazio-eremu aurreratu bihurtzeko, ezagutza horiek elkarri lotzeko. Gure aurreko esperientziak krisi sistemikoko egoerei modu berritzailean erantzuten dakien gizarte gisa bermatzen gaitu.

Duela gutxiko gure historiak ere pentsarazten digu krisi honen arrakasta edo porrota gure erantzunaren balioen eta, bereziki, berdintasunaren kontzeptuari ematen diogun garrantziaren mende dagoela. Berdintasun-oinarri sendoen gainean eraikita ez dagoen edozein estrategia porrotera kondenatuta dago. Batzuei besteen gainetik onura ekartzen dieten irtenbideen alde egiten duten gizarteek erantzun kolektiboa galaraziko dute. Testuinguru horretan, bakoitzak bere interesak defendatuko ditu, baina gizarte gisa ez da gai izango planteatutako erronkari eraginkortasunez erantzuteko. Kontua ez da justizia soziala soilik, baizik eta eraginkortasuna, lehiakortasuna eta eragina. Berdintasuna da, gure esperientzia eredutzat hartuta, krisia giza garapen iraunkorrari dagokionez gainditzeko giltzarria.

Mundua ikusteko gure moduak⁴¹ inguruko egitura sozial, politiko eta ekonomikoak baldintzatzen ditu. Manuel Castells-ek, Espainiako Gobernuko Unibertsitate Ministroak, “ekonomia kultura dela⁴²” defendatzen du. COVID19 bezalako gai ukigarriei eta haien ondorio ekonomikoei buruz hartzen ditugun erabaki estrategikoak mundua eta giza garapena ulertzeko modu jakin batean eraikiko dira. Aurreko egoerara itzuli behar dugula eta giza garapen iraunkorragoaren eredu bat ezinezkoa dela pentsatzen badugu, errealitatea ulertzeko modu horrekin bat datozen erabakiak hartuko ditugu.

Duela 40 urte baino ez, industria astunaren kolapso-egoeran, diktaduraren amaieran eta instituzio-sare berri bat eraikitzen hastean, indarkeriaren ondorioak gehituta, euskal gizarteak ulertu zuen posible zela egiturazko aldaketa⁴³ bat egitea. Hori ez ezik, beste industria-gizarte askok zituzten erronkekin alderatuta, erantzun guztiz desberdinak eta bidezkoagoak eraiki ziren. Manufaktura aurreratuaren (Espainiako eta Europako erakunde nagusiek baztertu egiten zutena), ekonomia sozialaren⁴⁴, oinarrizko diru-sarrerak bermatzeko lege baten ezarpenaren (oinarrizko errentaren oso antzekoa) eta euskara berreskuratzearen aldeko apustuaren unea izan zen, besteak beste, “Basque Case/Euskal Kasua”deitutakoaren beste adierazpideak⁴⁵.

Oraindik sakon-sakonean ulertu ez genuen arrazoiren batengatik, aldaketa posible zela sinetsi genuen, eta beste gako batzuetan gauzatu ahal izan genuen. Gertaera historiko berezi hori, guk garrantzi berezirik ematen ez dioguna, Thomas Piketty, Mariana Mazzucato⁴⁶, Europako Batzordea, OECD⁴⁷ edo NBGP⁴⁸ bezalako erakunde eta pentsalarien euskal kasuaren gaineko interesa piztu du.

Funtsezko galdera da ea pentsatzen jarraitzen dugun azken hamarkadetan bizi izandako aldaketa bezain garrantzitsua izan daitekeela gaur egungoa. Covid19ri erantzutea ahalbidetuko duen eraldaketa posible izango al da: gure industria-oinarria ekonomia zirkular eta karbono gutxiko batean egokituko duena, politika publikoak berrasmatuko dituena, biztanleria zahartuaren beharrei erantzungo diena, eta gizarte-desberdintasunei aurre egingo diena pertsona guztiei bizitza duina bermatuz. Azken finean, iraganean egin genuen bezala, globalak diren erronkei berezko erantzuna emateko talde-anbizioaren⁴⁹ ahalmena handitu dezakegun.

Ez dago etorkizuneko aditurik, baina jarrera batzuek etorkizunera hurbiltzen gaituzte eta beste batzuek aldiz, urrundu. Ezagutzaren alde apustu egitea, edo, kontrara, ezjakintasunaren alde apustu egitea, hori da gure garaiko dilema. Hau da: tentsioa edo lasaitasun intelektuala; gure komunitateko pertsonengan beldurra/zaintza edo konfiantza; eraldaketa sozio-ekonomiko/politiko inklusiboa edo esklusiboa; hazkunde ekonomikoa edo Giza Garapen Jasangarria.

Agirre Lehendakaria Center-ek ezagutzaren eta esperimentazioaren alde egiten du. Bide horren alde egiteak aukera emango liguke modu sistemikoan erantzuteko COVID19 delakoaren ondorioen aurrean —asko ezezagunak zaizkigu oraindik—, etorkizunean izango ditugun “pandemia” ekonomiko, sozial, politiko eta ingurumenekoen aurrean prestatzeko, eta, azken finean, Euskal Herria Giza Garapen Iraunkorrerako esperimentazio masiboko laborategi gisa kokatzeko, erronka global horiei aurre egiteko ezagutzarik aurreratuena erakartzeko, eta geure erantzun propioak eraiki ahal izateko.