3.1 Globalizazio berria

1870etik eta 1970era bitarteko prozesu luze eta aztoratuan –eta bereziki azken zatian– gertatu da ekonomia aurreratuen arteko konbergentzia. Ikusi berri dugu bi hamarkada eskaseko epean garatu dela konbergentzia globalerako prozesua. Bere inplikazioak globalizazioaren egituran eta dinamikan ere dagoeneko antzeman daitezke.

Azken urteotan, osagai globalen fluxuak aldatzen ari dira. Komertzioan (ondasun eta zerbitzuen komertzioa), pertsonetan (migrazioak, turismoa, ikasle atzerritarrak) eta kapitalean (atzerriko inbertsioak eta karterako inbertsioak), fluxu globalak makaldu egin dira. Azkeneko hamarkada osoan zehar globalizazioaren eroale nagusia ideia, datu eta ezagutzen nazioarteko trukea da (Interneteko trafikoa, nazioarteko telefono-deiak, material inprimatuaren komertzioa, ondasunetan txertaturiko zerbitzuak, filialetara bidalitako ukiezinak, doako zerbitzu digitalak). Nazioarteko komertzio-fluxuaren erdia zerbitzuei dagokie, eta ondasunen komertzioarekin alderatuz gero, zerbitzuen komertzioa ondasunen komertzioa baino intentsitate handiagoarekin (% 60ko hazkunde aldearekin) ari da hazten. 2000ko hamarraldiaren erdialdean jo zuten goia balio-kate globalen abantailek (Altman et al 2019; Lund et al 2019). Alde horretatik, komertzioaren eta hazkunde ekonomikoaren arteko harremana txikitzen ari da, eta, gaur egunean, munduko merkataritza BPG globalaren tasa antzekoetan ari da hazten (2008ra bitartean, baina, komertzio internazionala produkzio globalaren bikoitza hazten zen).

Nazioarteko komertzioaren hazkunde-tasaren jaitsieraren faktoreak, noski, ugariak dira (e.g. 2008ko finantza-krisia, muga-zergak, auzi monetario eta kanbiarioak). Baina susperraldian dauden herrialdeetako transformazioa eta aldaketa sozio-ekonomikoa da esplikazioetako bat. Honek arreta merezi du. Alde batetik, Asiaren ekialdean klase ertaina egonkortu, soldatak igo, eta enpresen arteko konpetentzia hazi eta lehia-abantaila galdu da, eta Mendebaldeko enpresentzat gero eta garestiagoa da deslokalizazioaren kostu-abantailez baliatzea. Bigarrenik, berrikuntza teknologiko eta digitala dela eta, lan-faktorearen garrantzia txikiagotzen ari da ekoizpen-prozesuan (ekoizpen askotan, soldata-kostuaren pisua txikitzen ari da), eta, ekoizpen-kostuko soldataren pisu txikiago horrekin batera, balio-kate globalak gero eta gehiago ezagutza intentsiboan eta kualifikazio altuko enpleguetan oinarritu dira. Hirugarrenik, munduan zehar herrialdeen barruan egitura sozioekonomikoa eraldatu eta erosahalmena handitu ahala, kontsumoa hazten ari da herrialde horietan (barne-kontsumoa, alegia), eta horrek eragina du esportaziorako produkzioaren txikitzean eta nazioarteko komertzioaren intentsitatearen ahultzean. Horri lotuta, Asiaren ekialdeko herrialdeen artean eskualde-dinamikak sendotzen dira. Laugarrenik, balio-kate globalen garrantzi erlatiboa ahultzen ari da, eta fluxu komertzialak eskualde-mailan kontzentratzen ari dira (De Backer et al 2016). Kasu batzuetan, Txinako lege-baldintzak edota kulturakoak direla eta, Mendebaldeko enpresek itzulera hobetsi dute (reshoring). Beste batzuetan, kontsumo-ohiturek eragindako motiboak daude: bezeroaren eskariari eta pertsonalizazioari (customization) modu bizkor, malgu eta egokian erantzute aldera, ekoizpeneko faseak (produkzioa, berrikuntza, diseinua, marketina) gertu lokalizatzeari ekin zaio. Esate baterako, Txinaren eraldaketa teknologiko eta produktiboa dela eta, merkatu aurreratua da (berrikuntza-gaitasun handia, erdiko klase sendoa, kontsumitzaile-eremu oparoa), eta multinazionalen I+G zentroak ere ari dira Txinara lekualdatzen. Ekoizpen-prozesua gune batera lekualdatzea muturreko adibidea da, baina ohikoa bilakatzen ari da eskualde-eremu berean lokalizatzea (nearshoring); AEBko jarduera produktiboa Mexikora lekualdatzea da horren adibidea. Ikuskizun da halako eskualde-lekualdatzeek zer-nolako bilakaera izan dezaketen Europan eta gure enpresetan, baina Europako ekialdean horren zentzuak oso nabariak dira.

Euskal enpresek dinamika horiek guztiak ezagutu dituzte azken urteotan. Eraldaketa teknologikoak eta nazioarteko harreman komertzialek Europa astinduko dute. Izan ere, Europa da mundu osoan komertzio askeko eremu zabalena eta atzerriarekin ondasunen, zerbitzuen eta kapitalaren fluxuei irekien dagoena. Hori dela eta, transformazio berriek, honen inguruko ziurgabetasun eta lehiak (e.g. muga-zergen gerra), eta mundua bi gune teknologikotan zentratu eta banatzeak, zuzenean eta zeharka, Europari industria eta merkataritzako auzietan eragingo diote. Gainontzean, Covid-19aren krisiak mundu-mailako espezializazioaren arriskuak mahai-gaineratu ditu, bereziki Mendebaldeko herrialdeetan, eta ikuskizun da Europak ze gaitasun eta adore izango dituen eskualde-mailako jarduera produktibo eta ekonomiko singularra aurrera eramateko.

3.2 Europar eskualdeetako ezberdintasun horizontalak

Europar eskalan ere baditugu dinamika espazial esanguratsuak, eta Euskalherriaren erronkak ganoraz interpretatzen laguntzen digute. Adibide gisa, europar eskualdeen arteko ezberdintasun horizontalari ipiniko diogu arreta (cfr. Bussolo et al 2019).

Azken hamarkadetako desindustrializazioak manufakturako eskulana galtzea, errenta-maila txikia, eta lekualdatze demografikoa eragin ditu Europako eskualdeetan –industria astuneko eta meatzaritzako eremuetan bereziki– (Hainaut, Wallonia, Haute-Normandie, Nord-Pas-de Calais, eskualde saxoiak), ia kasu gehienetan (esate baterako, makineriako eta automobilgintzako espezialistek egokitzen jakin dute, hala nola Kataluniak, Lombardiak, Stuttgart inguruak). Manufakturako eskualdeetan eta hiri txiki eta ertainetan, enpleguaren eta ordainsarien beherakada erlatiboa gertatu da, baita hiri horien inguruetan eta nekazaritza-eremuetan ere. Hori gutxi ez, eta per capita errenta baxueneko eskualdeak dira desberdintasun bertikal (pertsonen artekoa) handiena dutenak. Izan ere, eskualde horietan errenta hobetzeko aukerak eskastu dira; giza kapitala landu eta atxikitzeko eta talentua erakartzeko zailtasuna erabatekoa da, eta, garapen-maila baxuak azpiegituretarako eta enpresa-sorkuntzarako pizgarriak gogogabetzen dituen heinean, eskualdeen arteko ezberdintasunak areagotu eta iraunkortzen ari dira.

Bien bitartean, metropoli-eremu handietan eta hiri-inguruetan, joera bestelakotu egin da: 1960ko eta 1980ko hamarraldietako gainbehera gainditu, eta jarduera ekonomikorako toki dinamikoak bilakatu dira, han ari baitira pilatzen garabiderako faktore lehiakorrak, produktibitatea eta ordainsari altuko enpleguak. Errenta-efektuak, bestetik, enplegua sortzen du kontsumoko eta zerbitzuetako aktibitatean; enpleguaren konposizio berriaren ifrentzua da, halere, hiriguneetan enpleguaren bi poloak ari direla nagusitzen, eta pertsonentzat gero eta zailagoa dela hezkuntzako inbertsioari eta goi-ikasketei errentagarritasuna ateratzea, eta mugikortasun sozialeko espektatibak lausotu egiten dira. 1990eko eta 2000ko hamarraldietan, ziklo ekonomikoen aldaketara ireki eta egokituriko hiriburuek (Londres, Paris, Madril, Amsterdam, Brusela, Kopenhage, Atenas, Varsovia, Budapest, Praga, Dublin) eta hirigune handiek (Bartzelona, Frankfurt, Munich, Rotterdam, Manchester, Göteborg, Malmö, Birmingham, Manchester, Leeds, Porto, Marseilla), hain zuzen ere, enpleguaren konposizio eraberritua eta haren eraginak aprobetxatu dituzte fase berrian. Aitzitik, 2008ko atzeraldi handia baino lehen ekonomiaren bilakaerara ireki gabe sendo antzera mantenduriko eskualdeek beheraldia hasi dute 2008tik aurrera ere (Fratesi eta Rodríguez-Pose 2016).

2008ko atzeraldiari emaniko erantzun ezberdina horren guztiaren adibidea da: metropoli-eremu handietan eta hiriburuetan, enplegua mantendu eta sortu da; estatuen barruko desberdintasunak eskualdez-eskualde eta eremuz-eremu handitu dira (esate baterako, Ingalaterrako ipar-hegoan, Alemaniako mendebalde-ekialdean); eskualde ahulenak okerrago atera dira atzeralditik, eta enpleguaren galera periferietan (Mediterranear Europa, estatuetako hiriguneetatik urrundutako eremuak) nabarmendu da. Europan, patroi ekonomiko berrien testuinguruan, ordainsarien arteko ezberdintasunak hazi dira (ordainsari nagusien igoera, ertainen geldialdia, baxuenen txikiagotze erreala), eta horrek neurri batean 1980ko hamarraldiaz geroztiko eskualdeen arteko dibergentziak esplikatzeko balio digu. Beste hitz batzuetan esateko, ezberdintasun bertikala (pertsonen artekoa) ez ezik, ezberdintasun horizontala (esate baterako, eskualdeen artekoa) ere gertatu da (Roses eta Wolf 2018). Tokiko edo eskualdeko berezitasunak eta politikak (place-sensitive policies) aintzat hartu, aglomerazio eta mugikortasun bakarreko eredu estandarra irauli, heterogeneotasuna sustatu, eta eskualdeak dinamika berrietara ireki ezean, beraz, ezberdintasunek hazteko joera izango dute; inbertsioa (garapenerako neurriak, baliabideak eta egitasmoak aurre-banatzea), alegia.

4. Azken lerro batzuk

Mundu-mailan eta aro digitalean, ezagutzak gero eta gehiago klusterretan eta eremu konkretuetan multzokatzearekin batera, gune estrategikoak toki bakanetan ari dira kontzentratzen. Eskala txikiagoan ere aglomerazioko ekonomiak gailendu dira. Alde horretatik, euskalherrigintzak eskualdeen dinamika funtzionalei arreta gehixeago ipini behar die, gure autogobernuaren akitzea eta bir-zentralizazioa ziurrenik uste ez dugun bideetatik garatzen ari delako. Hirigune nagusietan kontzentratu dira manufaktura eta zerbitzu aurreratuei loturiko enpleguak, denak ere produktibitate eta balio erantsi altukoak, prestigiokoak, eta ordainsari nagusikoak. Gure kasuan, egitura sozialean eta ekonomikoan zailtasun ikaragarriak ditugu herri garapenerako faktore berriak atxikitzeko; gure biztanleriaren tamainak eta egiturak abagune gutxi ematen dizkigu, garrantzi oso urriko eremu geografikoan kokatuak gaude, pertsona da gure baliabide bakarra. Batzuetan ez dugu behar beste balioan ipintzen eskualde modura aurrerabide ekonomikoan eta sozialean erdi-goiko mailan egoteko nolako ahalegina egiten dugun.

Dinamika espazialak askotarikoak dira, noski. Honek guztiak zerikusi gutxi du aurreko ziklo historikoan Europako herrialdeetan egitura sozio-ekonomikoak izaniko bilakaera positibo eta emankorrarekin. Jarduera industrialaren bertutea eskualde-sakabanaketa izan da (alegia, industria zenbait eskualdetan garatu eta biztanleriaren dentsitatean orekak mantendu izana). Alde horretatik, Europan industrializazioak eta industriak ekonomian izan duen sendotasuna dela eta, biztanleriaren hautemate eta konfiantza sozialak baikorrak eta itxaropentsuak izan dira: industriak belaunaldien arteko mugikortasun soziala erraztu eta herritarren artean aukerak irekitzen ditu; gurasoen estatusaren eta seme-alaben hezkuntza-aukeren eta garapenaren arteko lokarriak ahultzen ditu; jatorri sozialaren eragina makaldu ahala formazioaren eta prestigio okupazionalaren arteko loturak sendotzen ditu. Era berean, egitura ekonomikoaren eraldaketak, ondasunen, kapitalaren eta eskulanaren integrazioak, eta teknologiaren zabalkundeak eta elektrifikazioak ekarri zuten (munduko bi gerren etenaren salbuespenarekin) enpleguaren konposizioan industriak eta zerbitzuek garrantzia hartzea XX. mende osoan zehar. Neurri horretan, Europa osoan konbergentzia gertatu zen estatuen artean eta estatuen barruko eskualdeen artean (1950-1980 hamarraldien artean, bereziki). Mendebaldeko ekonomietako industriak, beraz, eragin positiboak izan zituen aukera-berdintasunean eta belaunaldien espektatibetan, modu orokor samarrean. Orain dinamika geografikoak, teknologiaren eraginak eta belaunaldien mugikortasunerako aukera-egiturak oso bestelakoak dira, goiko orrietan ikusi dugun moduan.

Ezberdintasun horizontalak (taldeen artekoak) eskualdearen begiradatik azaldu ditut, gure azalpenean arreta dinamika espazialei ipini diegu eta. Zalantzarik gabe, euskalherrigintzan orokorrean ahalegin zintzoa eta herrigilea egin da politika ekonomiko ortodoxo xamarrak, industria-politika –nagusiki eskaintzakoa-, ekonomiaren nazioartekotzea eta enpresen erantzukizuna (kapital-inbertsioa eta hedapena, I+G ahalegina, pertsonen ber-kualifikazioa) gure txikitasunetik herribideratzeko. Pixkanaka jarduera ekonomikoa irekitzeko eta nazioartekotzea sakabanatzeko, enpresen tamaina handitzeko, edota finantzazio-iturriak dibertsifikatzeko ausardia erakutsi dugu. Mugak ezagutzen ditugu, zailtasun objektiboak ere bai. Enpresen tipologiak erabat baldintzatzen ditu lehiakortasun-faktore nagusiak, eta oro har berrikuntza ez-teknologikoan, erakundeen arteko lankidetzan eta aktibo ukiezinetan gabezia handiak ditugu. Sektore publikoaren tamaina erlatiboki baxua da, baina zer hobetu gehien lurraldea modu eraginkorrean administratzeari lotua dago (i.e. xedeak lor daitezen giza- eta finantza-baliabideak mobilizatzea, lankidetza-harremanak koordinatzea, eragileen artean adostasunak lortzea).

Errenten arteko konbergentzia 1974 urtean eten zen, eta ez dugu modurik aurkitu egoerari buelta emateko. Hogei urte luzeren ostean ekonomia onbideratzeari ekin genionean, polarizazioa egonkortu zen lanpostu- eta klase-egituretan, enpleguaren konposizioan eta distribuzioan, eta estratifikazio sozialean. Orain artean, halere, kohesio sozialari eutsi diogu. Alde batetik (1), manufakturako industriak eta espezializazio industrialak produktibitatean izaniko garrantziari eta lurraldean enpleguak egonkortu eta soldata altuak banatzeko aukerari esker, pertsonen ongizatea eta kohesioa herribideratu ditugu. Bestetik (2), ordea, errentaren banaketa primarioaren garrantzia oso ahula da. Euskal lurraldeetan aktibitate ekonomikoen artean enpleguak, lan-kontratuak eta soldatak polarizatu dira, eta ordainsarien erosahalmenean arrakala handitu da. Lan-merkatuaren segmentazioak eta dualtasunak askotariko disparekotasunak eragin ditu bailaren, lanbideen eta belaunaldien artean ere. Epe ertain-luzeko zikloa kontuan hartuz gero, egitura sozio-ekonomikoa zeharo aldatzen ari zaigu. Covid-19aren krisiak ostera ere enplegu prekarioaren ikusgarritasuna azaleratu digu, bereziki sektore publikoan eta zerbitzuen alorrean. Ezberdintasun bertikalak –pertsonen artekoak- hobeto kudeatu ditugu. Hirugarrenik (3), gizarteko ongizatearen eta orekaren eragile nagusia, manufakturako industriaren pisuarekin batera, lurraldeko desberdintasun sozialen mekanismo zuzentzaileak izan dira. Beste era batera esanda, zergen bidezko transferentzia eta zerbitzuak, eta bereziki diru-sarrerak bermatzeko errenta, zeinak balio izan baitu ziklo ekonomikoek kaltetuak eta zailtasun estrukturalak dituzten herritarrak gizartetik baztertzea eragozteko. Jakin behar dugu horri balioa ematen.

Aro berrian politika ekonomikoak eta sozialak gaurkotu eta berritzeko ahaleginean ari gara. Kasu batzuetan aldaketa inkrementalak ez dira aski izango. Munduan nor garen ulertzeko, bestetik, eskalak ondo bereiztea garrantzitsua da. Dokumentu honetan arreta eskala globalean ipini dut eta ikusi dugu harreman komertzialak eta herrialdeek ekonomia globalean dituzten pisua eta gaitasuna ikaragarri aldatzen ari direla. Eraldaketa teknologikoak, gainera, erdigunean ipini ditu enpleguari, pribatutasunari eta lehiakortasunari buruzko auziak, eta beste maila batean botere politikoa ulertu, antolatu eta erabiltzearen inguruko eztabaidak ere indarra hartuko du. Dudarik gabe, guk baditugu herri-erronkak, lau ardatz nagusitan bereizi ditzakegunak: burujabetza (gure hitzaren eta lanaren jabe izatea, alegia), sozio-demografikoa, teknologiko-digitala, eta energetikoa. Baina garrantzitsua da eraldaketa globalak kontuan izatea. Udazkenarekin herri-egitasmoak ostera ere gai horietara itzuliko gaitu.¹

5. Bibliografia

Altman, S.A., P. Ghemawat eta P. Bastian (2019). DHL Global Connectedness Index 2018: The State of Globalization in a Fragile World. Bonn: Deutsche Post DHL Group.

Bussolo, M., M.E. Dávalos, V. Peragine eta R. Sundaram (2019). Toward a New Social Contract: Taking on Distributional Tensions in Europe and Central Asia. Washington: International Bank for Reconstruction and Development / The World Bank.

De Backer, K., C. Menoni, I. Desnoyers-Jamesi eta L. Moussiegti (2016). Reshoring: Myth or Reality? Paris: OECD Publishing.

Eurostat (2018). Eurostat Regional Yearbook, 2018 edition. Luxembourg: Publications Office of the European Union.

Fratesi, U. eta A. Rodríguez-Pose (2016). The crisis and regional employment in Europe: what role for sheltered economies? Cambridge Journal of Regions, Economy and Society, 9(1): 33 57.

Lund, S., J. Manyika, J. Woetzel, J. Bughin, M. Krishnan, J. Seong eta M. Muir (2019). Globalization in Transition: The Future of Trade and Value Chains. McKinsey Global Institute, McKinsey&Company.

Maddison, A. (2007). Contours of the World Economy, 1-2030 AD: Essays in Macro- Economic History. Oxford: Oxford University Press.

Milanovic, B. (2016). Global Inequality. A New Approach for the Age of Globalization. Harvard: Harvard University Press.

Milanovic, B. (2019). Capitalims Alone. The Future of the System that Rules the World. Harvard: Harvard University Press.

OECD (2018). OECD Economic Surveys: European Union 2018. Paris: OECD Publishing.

Roses, J.R. eta N. Wolf (2018). The Economic Development of Europe’s Regions: A Quantitative History since 1900. London: Routledge.