Intentsitateari dagokionez, inoiz izan ez diren larrialdi-egoerei aurre egiteko gure gaitasuna probatu du, ez bakarrik osasunaren, gizartearen eta ekonomiaren ikuspegitik. Gure logistika eta sormena proban jartzen dituen ustekabeko gonbidatu horrek bezala, koronabirusaren krisiak, nazioarteko aditu askok berresten dutenez, aurreikusiezina den XXI. mende honetan bizi beharko ditugun izurriteen atarikoak iragarri ditu, gure ongizate-estatu oso zigortuaren ahultasunak agerian utziz.

Baina ezusteko mingarri horren eraginak ez luke balio behar, gertatzen ari diren gauza batzuen azterketa eta horretatik atera beharko genituzkeen lezioak oharkabean pasatzen uzteko. Gizartea zenbaki zurrunbilo lazgarri baten aurrean zoratuta bizi da, aldi berean eskola, gimnasio, bulego, zainketarako eta elkarbizitzarako gune bihurtutako etxe batean gordeta —gogoratu behar da COVID-19k kutsatutako pertsonen bi heren ez daudela ospitaleratuta, etxean eritasuna jasaten dutela—. Gizarte-estres proba bat da, espero ez zen lurrikara hori nondik sortu den galdetzen duen gizarte batentzat. 2009. urtean “tsunami” finantzario batek mundua astintzen zuenean zer gertatzen zen galdetzen zuen bezala. Tsunami horren eragina oso handia izan zen ordura arte gizarte gisa izan genituen ziurtasun eta segurtasun askorekiko, bat eta oso garrantzitsua: gure seme-alabak gu baino hobeto biziko zirela, orain arte bezala. 2009ko krisiak egonkortasuna eta segurtasun eta babes sozialaren zati handi bat deuseztatu zuen. Prekarietatea geratzeko etorri zen orduan. Zer etorriko da geratzeko gaur egun pairatzen ari garen krisi pandemikoaren ondorioz? Zer sakrifizio berri iragarriko digute handik ateratzeko?

Egia esan, krisi honen aurrean gure administrazioek jasan behar izan duten ahaleginaren lehen proba “publikoa denaren” giharra neurtzea izan da. Lehenik eta behin, sistema publiko sanitarioek eta soziosanitarioek eman beharreko erantzunaren izaera; bigarrenik, gure ongizate-estatuak zer gaitasun duen gizartea zainketa-sistema integral batez hornitzeko, zentzu hertsian eta zabalean. Merezi du gogoeta horretan geratzea.

Osasun-krisiak larritasun eta dramatismo handiagoz astindu ditu adineko pertsonak. Pertsona horiek zaurgarriago bihurtu dira, asko tranpa hilgarri batean bihurtu diren adinekoen egoitza batean harrapatuta daudelako.

Bi egituretan errealitate gordina hunkitzeko modua desberdina izan da: osasungintzan, nahiz eta bere ahuleziak izan, sistema artikulatu bat dugu, egunero sortzen diren arazoei eman dakizkiekeen konponbideak planifikatzeko gai dena, plantillak premia-gailurrean handitzeko gai dena, ZIUn oherik ez egoteari irtenbideak bilatzeko gai dena, eta abar; azken batean, osasun-sistema bat bezala funtzionatzen duen euskal osasun-sistema bat. Bere gabezia asko aztertu ahal izango ditugu, eta oso deigarria izan da babes falta, Duen berebiziko garrantziagatik. Izan ere, osasun-profesionalek ez dute birusaren aurkako babesik izan, baina ez dugu zalantzarik benetako sistema dela, eta hori guztiz beharrezkoa da edozein egoera bereziri egoki erantzuteko.

Zainketa-ereduak, ordea, asistentziako erantzun zahar bat eskaintzen digu: zaharren kopuru handi samarra edo, batzuetan, handiegia duten egoitzak, langile asko eta asko dituztenak, lan askoz ere prekarizatuagoak, era guztietako baliabide gutxiago dituztenak, karrera profesionalik gabeak, plantillak indartzeko edo gertakizunei arin erantzuteko zailtasun handiagoak dituztenak. Eta bizi dugun krisiak gure gizartean zerbait balioan jarri badu, hori era guztietako zainketen garrantzi erabakigarria da. Babesa ezinbesteko eskubidea da, eta bere barruan zainketa-eredu berri bat jasotzen duen sistema bat behar dugu, ardura publikokoa. Euskal gizartea gero eta zaharragoa denean eta gaur egungo eta etorkizuneko beharrei erantzuteko behar adinako gaitasunik ez dugunean, zainketa-sistema hau eraikitzea premiazkoa da.

Egia esan, kontzertu ekonomikoari esker autogobernu finantzarioaren maila handiagoa izan arren, eta araudi propioa izanda ere (Gizarte Zerbitzuei buruzko Legea), adineko eta mendeko pertsonak zaintzeko gure sistema ez da Estatuko gainerakoetatik bereizten; ez gara zainketen euskal sistema integrala, publikoa eta kalitatezkoa sortzeko gai izan. Gizarte-premietara jo eta erantzuteko dugun modua ez da besteengandik oso desberdina, eta hori ez litzateke gaizki egongo eredu gomendagarria, esportagarria, kalitatezkoa edo nahikoa balitz, baina ez da hala.

Estatuko gizarte-zerbitzuetako zuzendarien eta kudeatzaileen elkarteak Euskadiri buruz egindako 2020ko txostenak dioenez, gurea ez dago arreta osotik hurbil dauden erkidegoen artean (itxaron-zerrendako % 10 baino gutxiago), Nafarroa bezala, baizik eta rankingeko hirugarren lekuan, geratuta dauden edo eskaria oso motel xurgatzen duten erkidegoen artean, besteak beste Madrilgo Erkidegoaren talde berean gaude, zorigaiztoko ospea duena.

Gainera, duela hiru urtetik ona, gure mendekotasun-sistemak gainerako autonomia-erkidegoek duten erritmoaren erdian jarraitzen du hazten, eta sektore horretan enplegua sortzeko erritmoak ez du bere indar guztia askatzen. Arreten %86 kostu txikiko prestazioetan kontzentratzen dira (low cost), hala nola telelaguntza eta FIZPEtan (familia-inguruneari ematen zaizkion prestazioak); eta katalogoko gainerako prestazioak 2019an, birjartze-tasatik hurbil zeuden balioekin itxi ziren; eta hobe etxez etxeko laguntza ez aipatzea, %218ko balio negatiboarekin itxi baitzen. Datu horiek erakusten dute, berriro ere, botere publikoen aldetik anbizio falta dagoela, iraganean lortutakoarekin baino ez baitira konformatzen, beste hainbat eremutan bezala.

Aurreko guztiari mendekotasunak dituzten pertsonen arreta-beharren konponbidea zainketa informalean bilatzen duten familien kopuru handia gehitu beharko litzaioke. Hor beste herrialde batzuetatik etorritako langile-kopuru handi bat aurkitzen dugu, behar diren zereginetarako hasierako eta etengabeko prestakuntza eskasa dutenak, batzuetan egoera irregularrean daudenak, zailtasun ekonomikoak dituztenak eta euskal zainketa-sistemarik ez egotearen aurrean egoera salbatzen laguntzen ari direnak. Guzti horiek, lan duin horretan sartu beharko luketen milaka gazterekin batera, lehen mailako enplegua eta duina sortuko lukeen sektore ekonomiko bat eratuko lukete.

Baina krisi honek geure onena ere erakutsi digu: osasun-arloko profesionalen zein zerbitzu sozio-sanitarioen mugarik gabeko bokazioa, ahal dena baino gehiago saiatuz; boluntario-sareen elkartasuna, beren herrikide zaurgarrienen osasunaz eta ongizateaz arduratu dena, ahots sendoarekin itzuli da administrazioen erreakzio motelaren aurrean; gure ekintzaile txiki eta nagusien sormenak hunkitu gaitu, beren etxeetatik maskarak edo mantalak bezalako ezinbesteko materiala emanez profesionalei, gobernuen maila bateko paralisiaren aurrean.