Jende nagusiari entzun diot esaten ez zutela pentsatzen 80 urtetako bizi esperientzia luze baten ondoren oraindik ere horrelako zerbait bizitzea tokatuko zitzaienik. Ez dut gordinegia izan nahi, baina esperoan dugun etorkizuna are distopikoagoa izan daiteke. Irakurri bestela “Breakthrough-National Centre for Climate Restoration”¹ erakundeak klima aldaketak izan dezakeen inpaktuaren inguruan egiten duen prospekzio ariketa hau².

Analisi asko irakurri ditut azken asteetan bizitzen ari garen krisi honen atzean dauden arrazoien inguruan, eta Fernando Valladares³ biologoak dioenarekin bat, iruditzen zait naturaren neurrigabeko esplotazioa eta globalizazioak eragindako gehiegizko mugikortasuna daudela gertatzen ari zaigun guztiaren oinarrian. Ekosistema naturaletatik zeharo deskonektatua dagoen gizarte eredua eraiki dugu azken hamarkada luze hauetan, eta orain, naturak gogora ekarri digu bere parte garela eta ekosistema naturalen oreka hausten jarraitzen badugu gure ongizatea ere kolokan egongo dela. Zentzu honetan, COVID 19-a abisu bat besterik ez dela iruditzen zait, beranduegi erreakzionatzeak dituen ondorio larriez jabetzeko abisu bat.

Nazio Batuek sustatutako Garapen Iraunkorrerako Helburuak: 2030 Agenda⁴ hartzen ari den garrantzia eta aldaketa klimatikoari aurre egiteko “European Green Deel”⁵ estrategiari Europar Komisioak eman dion zentraltasuna ikusita, irudipena daukat hamarkada berriarekin batera aro berri bat hasiko dugula,eta COVID-19 osteko aroa, behingoz, iraunkortasunaren aroa izango dela. Garapen ekonomikoak ingurugiroan zuen inpaktuaz kezkaturik, 1987an lehen aldiz “Brundtland txostena”⁶ bezala ezaguna den Nazio Batuen txostenean kontzeptu hau azaldu zenetik urte asko igaro dira, eta ordutik hona iraunkortasuna garapenari lotua azaldu da beti, berau ezaugarritzen duen adjektibo gisa. Garapena iraunkorra dela esaten da gaur eguneko belaunaldien beharrak asetzeko gai bada etorkizuneko belaunaldiek beraien beharrak asetzeko daukaten eskubidea baldintzatu gabe, eta 3 dimentsio jasotzen ditu bere baitan: ekonomikoa, soziala eta ingurugiroari dagokiona. Formulazio honetan argi antzematen da hazkunde mugagabean oinarritutako garapen ereduak etorkizuneko belaunaldien ongizatea baldintzatu zezakeenaren inguruko kezka. Arinkeria handiarekin erabilia izan den kontzeptua da, eta astakeria asko egin dira iraunkortasunaren izenean azken hamarkada luzeetan. Ordezkari politikoen ahotan etengabe egon bada ere, politika publikoetan eta gure herrialdeen garapenerako politika errealetan oso aplikazio azalekoa izan du, eta hori dela eta, gure planetak 2020an bizi duen egoera 1987an genuena baino are okerragoa da. Larrialdi klimatikoa da errealitate honen adierazpiderik esanguratsuena, eta egun, Brundtland txostena argitaratu zenetik 30 urte baino gehiago igaro direnean, belaunaldi berrien ongizatea mehatxu eta ziurgabetasunez betea aurkitzen da.

Zentzu honetan, esan daiteke COVID-19ak aukera bat eman digula, abiada bizian amildegirantz zihoan trena geldiarazi duelako. Zalantza da ea aukera hau aprobetxatuko ote dugun. Hau da, ea errailez aldatu gabe berriro ere trenari abiada eman eta zuzen zuzenean amildegirantz jarraituko dugun, edo errailez aldatu eta benetan iraunkorra izango den etorkizun ezberdin baterantz abiatuko garen. Edozein kasutan, eta zientzialariek diotenaren arabera, hamarkada honetan hartzen ditugun edo hartzen ez ditugun erabakiek baldintzatuko dute, onerako edo txarrerako, planetaren eta berarekin batera belaunaldi berrien etorkizuna.

Testuinguru honetan, zein izan beharko litzateke, niri iritzian, Mondragoneko kooperatibismoak iraunkortasunak ezaugarritutako garai historiko honetan jokatu beharreko rola?

Galdera nagusi hau erantzuten saiatzeko, Arizmendiarrietaren pentsaera eta ikuspegian eta bere gidaritzapean garatu zen Arrasateko Kooperatiba Esperientziaren nolakotasunean jarriko dut lehendabizi arreta.

Arizmendiarrietak bultzatutako esperientzia kooperatiboak pertsona jarri nahi izan zuen erdigunean, eta komunitate autoeratua zeukan ipar. Horretarako, ohiko enpresa eredua eraldatu eta komunitatearen beharrak asetzera bideratutako egitura kooperatiboak sustatu zituen. Ongizate soziala baxua zen gerra osteko testuinguruan, Kapitala vrs pertsona, XX. mendeko dilema nagusiari, erantzun propio bat eman zion eta oso modu berritzailean uztartu zituen iraunkortasunaren dimentsio ekonomiko eta soziala enpresaren esparruan. Garaiko paradigma nagusia zen enpresariek aberastasuna sortzen zutela (dimentsio ekonomikoa) eta ondoren sindikatuak eta Estatua zeudela sortutako aberastasun hori modu justuagoan birbanatzeko (dimentsio soziala). Arizmendiarrietak eredu hori irauli, eta sindikatuen edo Estatuaren interbentzioaren beharrik gabe, aberastasunaren banaketa ekitatibo bat sorreran bertan gauzatzea ahalbidetzen zuen enpresa eredu berri bat sustatu zuen, gaur egun Mondragon bezala ezaguna den errealitate sozio-enpresarialari bide emanez. Mondragoneko kooperatibak pertsona erdigunean jartzen duten enpresa demokratikoak dira, “bazkide bat, bozka bat” printzipioaren arabera jarduten dute eta bazkide langileek kudeaketan, kapitalean eta irabazi/galeren banaketan parte hartzen dute.

Gainera, Arizmendiarrietak gizartean inpaktu esanguratsua izango zuen esperientzia bat sustatu nahi izan zuen, ahalik eta pertsona gehienak enpresa ulertu eta egiteko eredu berri honen onurez probestu zitezen. Horregatik, hasieratik bertatik industriaren aldeko apustua egin zuen, enplegu kooperatiboa masiboki sortzeko aukera gehien ematen zuen sektorea zelako. Bestalde, merkatuan lehiakor izateko betebeharra oso presente izan zuen hasieratik. Oso garbi zeukan ez dagoela aberastasuna eta enplegua sortzerik merkatuan lehiakorra izan gabe, eta zentzu horretan, errentagarritasuna proiektu kooperatiboaren garapenerako ezinbesteko baldintza zela ulertzen zuen. Kooperatibismoarekin antagonikoak diren baloreen arabera funtzionatzen duen merkatu batean jarduteak dituen arriskuez oso kontziente zen, eta horregatik, elkarrekin indartsuagoak eta erresilienteagoak zirela sinetsita, kooperatiben arteko interkooperazio eta elkartasun mekanismoak sustatu zituen, inor atzean utzi gabe elkarrekin aurrera egin ahal izateko. Guzti honen ondorioa da gaur egun Mondragon gisa ezagutzen den kooperatiba taldea, etengabe baloreen eta praxiaren arteko koherentziaren bila ari den esperientzia kontraesankorra. Mundua ez baita ideiekin soilik eraldatzen, inpaktua izango duen praxia behar da, eta horrek, ezinbestean, kontraesanak onartu eta kudeatzea eskatzen du. Horregatik, beste errealitate kooperatibo batzuekin alderatuta, Arizmendiarrietak sustatu zuen kooperatibismoa pragmatismoak eta eskala handira jarduteko anbizioak ezaugarritutako kooperatibismoa dela esan daiteke.

Baina Arizmendiarrietaren ekarpena ez zen enpresa eredua eraldatzera mugatu, askoz haratago joan zen. Arizmendiarrietak etorkizuneko bisio bat zuen, komunitate autoeratu bat eraikitzea zuen amets, eta horretarako komunitatearen beharrak asetzera bideratutako egitura kooperatiboak sustatu zituen administrazio publikoa oso ahula zen garai historiko batean. Horren adibide dira, besteak beste, Mondragon Unibertsitatea, Eroski, Laboral Kutxa edo Lagun Aro. Egitura hauen sorrerako helburu nagusia ez zen izan enplegua sortzea, baizik eta autoeraketaren bidez komunitatearen behar edo erronka jakin bati erantzuna ematea. Hala, garaiko gazteen formazio beharrei erantzuteko Eskola Politeknikoa sortu zuen, inflazio altuak ezaugarritutako testuinguru batean prezio duin batean elikagaiak eta bestelako oinarrizko produktuak komunitatearen esku jartzeko kontsumo kooperatibak sustatu zituen, kooperatibisten aurrezkiak hazkunde fasean zeuden kooperatiben finantziaziora bideratzeko Euskadiko Kutxa sortu zuen, eta azkenik, kooperatibistei erretiro prestazioa bermatzeko Lagun Aro jaio zen. Denak logika bati erantzuten zion, eta lemazain bat zegoen itzalpean esperientziari norabidea eta zentzua ematen.

Zoritxarrez, Arizmendiarrieta desagertzearekin batera, berak betetzen zuen funtzioa ere desagertu egin zen, eta jada sortua zegoen horren kudeaketa horizonte berrien esplorazioari gailendu zitzaion. Nire pertzepzioa da Mondragoneko kooperatibismoak amesteari utzi ziola, eta gure esperientziaren ereserki bilakatzeko bidean den kantuak⁷ dioenaren kontrara, 2 hankak lurrean iltzatu zituela. Zentzu honetan, deigarria da nazioarteko zenbait bisitarik Mondragonen historia azaldu eta gero eman izan diguten feedback-a: “Zuena esperientzia bat dela diozue, baina bukatuta balego bezala kontatzen duzue, denboran oso atzera kokatzen duzue zuen errelatoaren azken mugarri garrantzitsua, horrekin Arizmendiarrietaren obra bukatutzat emango bazenute bezala”. Eta gaineratu ziguten: “Horrela zaila da belaunaldi berrien inplikazioa lortzea, jada bukatua eta osatua dagoen zerbaitera atxikitzea eskatzen diezuelako, eta sentitu dezaketelako ez dagoela espaziorik esperientziaren garapenean beraien ekarpena egiteko.” Iruditzen zait kanpotik behatzen gaituzten pertsona hauengan sortzen dugun inpresioak oso ondo islatzen duela Mondragoneko kooperatibismoak bizi duen errealitatea.

Egun ditugun erronka konplexuen testuinguruan ordea gure herri txiki honek bestelako Mondragon bat behar duela iruditzen zait, amesteko gaitasuna berreskuratu eta berriro ere hanka bat airean jarriko duena. Konbentzimendu osoa daukat aldaketa sakonen aro batean murgilduta gaudela, eta COVID 19-ak aldaketa hauek guztiak azeleratu besterik ez dituela egingo. Gizadiak ez dauka eraldatzea beste aukerarik, lehenago ere aipatu dudan “Breakthrough-National Centre for Climate Restoration”⁸ erakundearen txostenak⁹ argi islatzen duen moduan eraldaketaren alternatiba kolapsoa delako. Eta COVID 19-arekin gertatutakoak balio behar liguke irudikatzeko kolapsoak zein itxura izan dezakeen.

Iraunkortasunak ezaugarritu beharko lukeen aro berria mehatxu eta ziurgabetasunez betea dago, baina aukera bat da baita ere Arizmendiarrieta XXI. mendeko begietatik berrinterpretatu eta Arrasateko Esperientzia Kooperatiboari bultzada berritu bat emateko. Horretarako, lehendabizi, XXI. mendeko dilema nagusia zein den interpretatu beharko genuke. Niri iritzian, Pertsona vrs Kapitala XX. mendeko dilema nagusia gainditua dago jada, eta gaur egun, pertsonatik haratago, kapitalak bizitzarekin du antagonismoa. Jeremy Rifkin¹⁰ soziologo eta ekonomialari Estatu Batuarrak elkarrizketa honetan¹¹ dioen moduan, bizidun askoren desagerpen masibo baten atarian gaude nahiz eta oro har ez garen egoeraren larritasunez jabetzen. Beraz, bizitzaren iraunkortasuna eta belaunaldi berrien etorkizuna dira jokoan daudenak. Muturreko egoera honetara kapitalaren eta BPG-ren etengabeko hazkundea oinarri duen garapen ereduak ekarri gaitu, eta beraz, niri iritzian, kapitala vrs bizitza da XXI. mendeko dilema nagusia. Aipatutako elkarrizketan, Rifkinek gazteengan jartzen du batez ere esperantza, planeta osora hedatu den “Fridays for future” ekimenak erakutsi duena moduan belaunaldi berriak direlako egoeraren larritasunaren inguruko kontzientzia handiena dutenak. Rifkinen hitzetan, naturarekin konektatzen gaituen giza kontzientzia berri bat jaiotzen ari da, gizakiak naturarekin duen harremana goitik behera eraldatuko beharko lukeena.

Testuinguru honetan, belaunaldi berriekin konektatu eta esperientziari jarraipena eman ahal izateko Mondragoneko kooperatibismoak bere bisio, balore eta praxia iraunkortasunak ezaugarritutako aro berrira moldatu beharko lituzke, oraindik ere XX. mendeko mundu ikuskeraren arabera egituratuta dauden kooperatibak eraldatuz, eta instituzio publikoekin eta gainerako gizarte eragileekin lankidetzan, Euskal Herriak iraunkortasunerantz abiatu behar duen trantsiziorako beharrezkoak diren egitura kooperatibo berriak sustatuz.

Lanari zentzu berritu bat eman behar diogu, giza kontzientzia berri horrekin konektatuko duena, eta bizitzari, bere zentzurik zabalenean, zentraltasuna emango diona. Orain arte esan izan dugu Mondragoneko kooperatibismoak pertsona jartzen duela erdigunean, baina iruditzen zait testuinguru berri honetan haratago joan behar garela. Bizitza da erdigunean jarri behar duguna. Eta horrek esan nahi du, adibidez, legea betetzetik haratago, ingurugiroaren zaintzari, inklusioari, genero berdintasunari edo familiaren zaintzari gaur egun ematen dieguna baino garrantzia handiagoa eman behar diegula. Honek mentalitate eta kultura eraldaketa bat eskatzen du, eta ez da erronka makala izango, ezinbestean, lehiakor eta errentagarriak izatearekin uztartu behar dugulako.

Iraunkortasuna eta bere 3 dimentsioak kooperatiben gobernantza eta kudeaketan modu sakon eta kontziente batean txertatzearekin batera, hauek dira, niri iritzian, gure kooperatibetan gauzatu beharreko 3 eraldaketa nagusiak:

1. Errentagarritasun baxuko negozio eredu eta produktu helduetatik etorkizuneko gizarteak behar dituen sektore, produktu eta zerbitzu berrietara (dimentsio ekonomikoa).

2. Enpresa kultura taylorista, hierarkiko eta zurrun batetik talde lana sustatzen duen, aniztasuna kudeatzen dakien eta lana eta familia uztartzeko aukera ematen duen enpresa kultura aurreratu batera (dimentsio soziala).

3. Erregai fosiletan oinarritutako industri eredu lineal batetik energia berriztagarrietan oinarritutako industria eredu zirkular batera (ingurugiro dimentsioa).

Baina Arizmendiarrieta enpresa eredua eraldatzera mugatu ez zen bezala, gu ere ez ginateke kooperatibak eraldatzera soilik mugatu beharko, komunitate autoeratu bateruntz bidea egiten jarraitu beharko genuke, eta horretarako gure 8. printzipioarekin¹² (gizarte eraldaketa) koherentzian egongo den praxi bat eraiki eta XXI. mendeak behar dituen egitura kooperatibo berriak irudikatu eta sustatu beharko genituzke, adibidez, Energia komunitateak¹³ edo plataforma digital kooperatiboak¹⁴.

Azken ideia honi begira, 2 hausnarketa gehiago. Alde batetik, eta lehenago aipatu dudan bezala, Arizmendiarrietak sustatu zuen kooperatibismoaren ezaugarrietako bat eskalara jarduteko anbizioa da, eta uste dut anbizio horrekin irudikatu beharko genituzkeela XXI. mendeko egitura kooperatibo berriak ere. Norbaitek baldin badauka Airbnb¹⁵ edo Uber¹⁶ bezalako plataformen alternatiba kooperatiboa eraikitzeko gaitasuna hori Mondragon da. Baina horretarako hanka bat airean jarri eta amets egiteko baimena eman behar diogu gure buruari. Eta beste alde batetik, iruditzen zait gizartean inpaktu handiagoa izateko gainontzeko eragileekin eta bereziki instituzio publikoekin lankidetza estuagoan jardun beharko genukeela. Nire intuizioa da XXI. mendeak behar dituen egitura kooperatibo berrietako asko instituzio publikoekin lankidetzan martxan jarri behar diren egitura mistoak izango direla. Iruditzen zait formula honek daukan potentzialitatea behar den beste esploratu eta esplotatu gabe dagoela oraindik, eta honetan jarri beharko genukeela arreta.

Bukatzeko, azken ideia bat. XXI. mendeko testuingurura moldatu eta Arrasateko Kooperatiba Esperientzia garatzen jarraitu nahi badugu lidergotza partekatuak eta esperimentazio markoak beharko ditugu. Ez da Arizmendiarrieta berririk etorriko, ez baita inor egongo berak zeukan bisio gaitasun eta autoritate moralarekin, bi ezaugarriak behar baitira pertsona bakarrean. Baina badaude pertsona asko gaitasun handikoak gauza berriak esperimentatzeko gogoarekin. Horregatik, pertsona guzti horiek konektatuko dituen esperimentazio markoak behar ditugu, azken finean, inork ez baitaki tamainako erronkei nola aurre egin, eta zentzu horretan, esperimentazioa eta arriskuak hartzea bidearen parte izango dira ezinbestean.

Fagorretik ari gara esperimentazio marko horiek sustatu nahian, eta horri erantzuten diote, hain zuzen ere, Fagor 2030¹⁷ eta Debagoiena 2030¹⁸ ekimenek.