Estaturik gabeko nazioek politika sektorialetan izan behar duten rolari buruzko eztabaidan, adostasun maila zabala egon ohi da kulturaren, hizkuntzaren, nortasun-ezaugarrieneta nazio-mailako babes sozial mailen eta behar ekonomikoen inguruan. Hori, mendebaldean “adostasun nazionalak” deitzen dena, desagertu egiten da landutako gaia segurtasunari eta defentsari loturikoa denean, “segurtasun nazionala”¹ termino anglosaxoiak kontzeptu zabalago eta integratzaileago batean barnebiltzen duena, alegia. Paradoxikoki, estatu demokratikoetan “nazio-adostasunerako” gai naturala izan ohi dena (demokratikoak ez direnetan esperientziaz dakigu desadostasuna ez dela aukera bat, eta nazionala bada are gutxiago).

Beren burua estataltasunaren trena galdu zuen nazio baten berezkotzat hartzen duten eragile politikoak, zergatik ez dira segurtasun- eta defentsa-politiketan gutxieneko eta zeharkako definizio bat ezartzeko gai? Aldiz, ustez askoz gai banatzaileagoetan egiten dute, hala nola gizarte-arretaren mailan, ezker-eskuin ardatzeko klasiko bat. Galdera horri erantzutea artikulu honen asmotik kanpo geratzen da, eta ziur asko zerikusi handia izango du gure oraintsuko iraganarekin, politika horiek estaturik gabeko nazioen errepresioarekin duten identifikazio historikoarekin eta eragile horien nazioarteko lerrokatzearekin.

Kontua da estaturik gabeko nazioen segurtasunari eta defentsari buruzko eztabaidan defentsaren auzia saihestu egin ohi dela. Estaturik gabeko nazioaren normaltasuna defendatzen dutenentzat defentsa-politika lekuz kanpo dagoela dirudi. Eskura ez dagoen egoerarekin identifikatzeagatik defentsa-politikaren azterketa serio bat ekiditeak, interes nazionala aintzat ez hartzea dakar. Era berean, defentsa-politika normaltasunez garatzeko tresna militarren beharra estatuaren edo gizartearen militarizazioarekin nahasten da, eta hori akats handia da, ulergarria bada ere, gaiari buruzko memoria kolektiboa dela eta. Izan ere, estaturik gabeko nazioek eskubide eta zilegitasun politiko osoa dute defentsaren arloan beren irizpide propioak pentsatzeko eta garatzeko, arlo horretan ere behar propioak baitituzte.

Hori ez dagokio soilik proiektu independentista bati, non bere aldekoek balizko estatu propio baterako defentsa-politikan zein eredu proposatzen duten azaldu behar duten, justizian edo gizarte-segurantzan bezala. Esparru autonomikoari ere badagokio.

Adibidez, estatuak industria-ahaleginak defentsan nola banatzen dituen, gure ekonomia hornitzen duten ibilbideen arrisku-maila eta behar duten babesa, I+G arloko inbertsio estrategikoaren inplikazioak, defentsa-politikak nazioarteko beste eragile batzuentzat dituen ondorioak, kanpoko eta barruko operazio militarretan esku-hartzeko dagoen gaitasuna eta abar kontuan ez hartzeak ez du laguntzen estaturik gabeko nazioari zerbitzu hobea ematen, eta hutsune politiko bat da, beste batek bete eta profitatu egingo duena.

Joan Fusterrek zioen bezala, “Guk egiten ez dugun politika oro gure aurka egina izango da”. Hori bereziki egia da defentsa-politikari dagokionez. Eta ezinezkoa da ezikusiarena egitea.

Planteamendu horri wishful thinking ariketa baten bidez erantzuten zaio batzuetan, eta bi bide har ditzake: beharrik eza edo etorkizun perfektua. Premiarik ezak saihestu egiten du ingurune estrategikoaren epe ertain eta luzeko analisi errealista bat egitea, batzuetan statu quo politikora egokitzeari erantzuten dionak, eta beste batzuetan antimilitaristak ez asaldatzeari, ongizate-estatua duten mendebaldeko gizarte guztietan bezala, estaturik gabeko nazioetan ere badirenak. Etorkizun perfektuarenak eztabaida oro gerorako uzten du, estatu propioa lortzen denerako. Baina errealitatean, defentsa-politikan planteamendu propioen beharra dago, estatua eduki zein ez. Estatu propioa lortu nahi bada, zer sinesgarritasun dago segurtasun- eta defentsa-proiekturik gabe? Helburua estatuz azpiko estatusa finkatzea bada, ez al da segurtasunean eta defentsan ere norberaren interesak errespetatzea bermatu behar?

Estaturik gabeko nazioak ez dira ezgai arlo hauetan edo beste batzuetan, ez dago nazio-oztoporik horri buruz, kontrakoa txiste arrazista txar bati edo eskualdeko umorezko film bati bide ematea litzateke, horri buruzko politika bat pentsatu beharrean. Gainera, esparru autonomikoan lehen ez zeuden segurtasun- eta larrialdi-gaitasunak garatuz frogatu dute hori.

Segurtasuna eta Segurtasun Nazionala

Katalunian eta Euskadin, Estatuak beretzat gorde ez dituen segurtasun eta larrialdietako ia domeinu bakoitzeko gaitasunak garatu dira. Herritarren segurtasunetik hasi eta kontraterrorismora, babes zibiletik zibersegurtasunera, autonomia-erkidegoetako gobernuek esku-hartzeko gaitasun eraginkorrak eta frogatuak dituzte tokian bertan. Horrek agerian utzi ditu estaturik gabeko nazioaren eremu berean larrialdiak eta segurtasuna kudeatzearen abantailak edo indarguneak. Hemen, tamaina txikia alde dago, arinagoa da erantzunean, hurbilagoa da eta herritarrak ezagutzen ditu, malguagoa da eta sinergiak ditu administrazio-maila bereko beste bizi-gaitasun batzuekin, hala nola osasun-gaitasunekin, agerikoak direnak. Subsidiariotasunak ere funtzionatzen du segurtasunaren kudeaketan.

Orduan, estaturik gabeko nazioa eta segurtasun nazionala, edo segurtasuna eta defentsa hausnarketa planteatzen denean, lehenengo urratsa, bere akats guztiekin, maila autonomikoan, arkitektura instituzionalak eta eskumenen banaketak ahalbidetu duten artean, tresna eraginkorrak garatu direla egiaztatzea da (izan ere, Estatuak tresna horiek baditu). Egungo esparru instituzionalaren stopper-ak defentsan eta inteligentzian daude. Baina zenbateraino dira beharrezkoak segurtasuna modu globalean kudeatzeko? Muga horiek eragotzi egiten al dute estaturik gabeko nazioari dagokion segurtasun nazionalaren antzeko kontzepturen bat? Are gehiago, kontzeptu horiek baliagarriak al dira XXI. Mendean agertoki ezberdin bat sortzen duten gizarte-aldaketetarako eta aldaketa teknologikoetarako? Edo zaharkituta daude? Galdera horiei erantzuteko, segurtasun nazionalaren kontzeptua bera aztertu beharko da, eta zer egoeratan planteatzen den ikusi.

Segurtasun nazionalaren kontzeptua

Segurtasun nazionala ez da kontzeptu estatikoa, herrialde baten egonkortasuna bermatzen duten segurtasun- eta defentsa-espazioak ulertzeko hasierako ideiatik hasi eta kontzeptu zabalago bateraino eboluzionatu du. Kontzeptu zabalago horretan sartzen dira garrantzia handituz joan diren domeinuak: segurtasun energetikoa, ingurumena, ziberespazioa eta sare sozialak². Horrela, segurtasun nazionalaren ikuspegi ulerkor edo integral batera iristen gara: hard power delakoaren berezko eremuak ez ezik (beste estatu batzuen ekintzetatik babesteko direnak), erasotzailea estatu bat ez den eremuak ere hartzen ditu, baita erasorik ez daudeneko egoerak ere. Azken horren adibideak ingurumen-hondamendiak edo epidemiak izan daitezke. Azkenik, segurtasun nazionala honela definituko da: ongizate eta egonkortasun nazionalari eusteko gaitasuna, krisi-egoeretan kalte garrantzitsuak saihesteko edo gutxitzeko beharrezkoak diren tresnak erabiliz. Aldaketa horrek tradizionalki militarra eta sekuritarioa izan den ikuspegia zabaltzen du, arrisku zibilak kudeatzera bideratuago dagoen beste ikuspegi batera, eta oso eginkizun garrantzitsua du herritarrei bizi-kalitateko gutxieneko estandarrak mantentzeaz arduratzen diren egitura kritikoentzat: osasuna, energia, edateko ura, komunikazio-sareak, banaketa-sareak, eta abar.

Ez-segurtasun nazionaleko eskenatokiak

Segurtasun nazionalari eragiten dioten eta, beraz, segurtasun hori artatzeko tresna egokiak erabiltzea dakarten agertokiak planteatzea hainbat faktoreren mende dago, horien arteko faktore geoestrategikoaren mende, baina Europako mendebaldeko herrialdeetarako, orokorrean eragiten dieten joera batzuk ikus ditzakegu labur-labur:

-Gatazka hibridoen gorakada. Ukrainan, Sirian eta Sahelen duela gutxi izandako esperientziak erakusten digu ohikoa dena eta irregularra dena, terrorismoa, IKTen eta dronen erabilera hibridatzen duten lurralde-gatazkak sortzen ari direla, eta hau aktore guztiek egiten dute, estatalak izan edo ez. Gatazka horiek, urrunekoak izan daitezkeen arren, ezegonkortasunak sortzen dituzte, migrazio-boladetatik hasi eta militarki esku-har daitekeen egoeretaraino.

-Espazio zibernetikotik kanpo krisia edo ezegonkortasuna eragin dezaketen informazio-sare eta -sistemetako ahuleziak aprobetxatzea edo sortzea.

-Desinformazio- eta propaganda-ahaleginen eragin neurrigabea sare sozialen bidez hiperkonektatutako gizarteetan.

-Eskasia energetikoko egoerak edo baliabide kritikoak, itsasoz haraindiko iturrien edo horien garraio-lineen (itsasokoa barne) kalteberatasunagatik.

-Arma biologikoek, gaixotasun berriek edo funtsezko zerbitzuetan disrupzioak eragiteko gai diren beste geografia batzuetako gaixotasunek eragindako epidemiak.

-Klima-aldaketak ingurumenean eta baliabide naturaletan duen eragina, lurzoruan bertan edo hirugarren herrialdeetan.

-Sare kriminalak ezartzea.

-Terrorismo jihadistako sareak garatzea.

Agertoki horietatik guztietatik, dirudienez, lehena bakarrik dago tresna militarren erabilerari lotuta. Horrek segurtasun nazionalaren definizio bat eraikitzen saiatzen diren planteamenduak errazten ditu, defentsari jaramonik egin gabe (nahiz eta horrek gorritasuna eragiten dion gure mugetatik kanpoko edozein analista seriori), “Bakezaletasun soziopolitikoaren” formulak instituzionalizatu dituztenentzato formula egoki bat aurkituz. Hori bai, disuasio-printzipioaren eta gatazken analisi historiko baten funtsezko zeregina ez ezik, defentsarako baliabideek gainerako eszenatokietan duten eraginaren inguruko ezjakintasuna agerian uzten du horrek. Krisi-egoeretan ahalmen militarrak propagandistikoki erabiltzeari ihes egiten badiogu, benetako zeregina dutela ikusiko dugu. Ez alferrik, gure inguruneko tamaina ertaineko estatuen arteko konparazio batean, guztiek sartzen dituzte beren indar militarrak aipatutako agertokiak kudeatzeko baliabide erabilgarri gisa.

Hala, segurtasun nazionalaren kontzeptua orain dela hamarkada batzuk baino zabalagoa eta askotarikoagoa da, teknologia, gizarte eta ingurumen aldaketak eman ahala. Egokitzapen horrek zaharkitzea saihestu du, eta ohiko gatazkara eta estatuen arteko gatazkara mugatutako ikuspegi zaharra aldatu du (hori ere ez da desagertu, baina hori beste artikulu baterako gaia izango litzateke), gerra hotza amaitu arte nagusi zena. Kontzeptuak, beraz, osasun ona du, eta estandarra da gure inguruko egoeren artean, horiek identifikatzen dituzten arriskuen eta mehatxuen errealitateari erantzuten diolako.

Espainiaren kasua

Bilakaera horrek segurtasun nazionalaren larritasun-ardatza ere mugitu egiten du estatu deszentralizatuetan, hala nola Espainian. Estatuko tresna-kutxan, oraindik ere, tresna militarrak eta inteligentziakoak daude, baina ingurumena, osasuna, segurtasuna eta segurtasun nazional zabalago hori kudeatzeko ezinbesteko beste tresna batzuk, printzipioz, beste esku batzuetan daude. Espainiaren kasuan, argi eta garbi, segurtasun nazionalaren kontzeptu hori estatutik bakarrik kudeatzeko oztopo nagusia oso erraza da: tresnak erdizka daude euren burua nazio kontsideratzen duten autonomiekin. Gauza bera esan daiteke alderantziz ere, Katalunian eta Euskadin segurtasuna modu integralean kudeatzeko oztopo bakarra erdizka dauden tresnak daudela da, beste erdia estatuaren esku dagoelarik.

Hau ez da ezohiko egoera bat. Mendebaldeko demokrazia guztietan, defentsa-indarren misio, rol edo zereginetako bat agintari zibilei laguntzea da (hainbat estatuk termino desberdinak erabiltzen dituzte, funtsean kontzeptu bera izanik). Estatu federaletan, bereziki tradizio juridiko anglosaxoia dutenetan, konstituzio-akordio batzuk egiten dira federazio-erakundeek unitate militarren agintea izan dezaten, hala nola Ameriketako Estatu Batuen kasuan Guardia Nazionalarekin, edo Kanadako probintzietan, eta, behar izanez gero, unitate militarrak hedatzea eska dezakete, eta horiek, legez, probintzia horretako fiskal nagusiaren/Justiziako ministroaren agindupean geratzen dira. Izan ere, eginkizun hori izan ohi da defentsa-indarren aurkezpen-dokumentu publikoetan nabarmentzen den nagusietako bat³.

Herrialde horietan, ordea, gerrakoak ez diren krisietako esku-hartze militarrak agintari zibilen eskariz eta haien mende egiten dira, eta agintari horiek arduratzen dira horiek kudeatzeaz, legez araututako mekanismoen bidez. Ia pentsaezina da mendebaldeko demokrazia bakar batean ere militarrek krisi baten aurrean iniziatiaba hartzea eta agintari zibilek eskatu gabe jardutea⁴.

Hala ere, ez dago estatu bakar ere, ahalik eta federalez eta deszentralizatuena izanik ere, bere defentsa-politiken garapena eta indar armatuen agintea Estatuz azpiko erakundeen esku uzten duenik – aurretik aipatutako kasuan izan ezik, hau da, Guardia Nazionala duten Ameriketako Estatu Batuetako estatuena -.⁵

Iberiar penintsulako errealitate kulturanitza eta eleanitza gorabehera, Espainiako Estatuaren eraikuntza aro modernoaren hasieratik Gaztelako matrizearen eraikuntza nazionalaren saiakerarekin batera garatu da, estatu bateratuaren eredu bati jarraikiz, nahiz eta gaur arte ez den guztiz arrakastatsua izan. Historikoki oso berriak diren datetan – gogoarekin lotutako arrazoiengatik baino, arrazoi koiunturalagoengatik – Estatuak deszentralizazio administratiboko prozesu bat onartu bazuen ere, lurraldeei botereak itzuliz, ia berehala kontrako joera bat hasi zen Estatuko botereen artean, eta hori hazi besterik ez da egin.

Hori dela eta, “Segurtasun nazionalerako interesekoa den egoera” bat gertatuz gero, autonomien eta estatuaren gaitasunen arteko osagarritasuna estatua indartzeko ahaleginean bihurtuko da.

COVID-19 ikerketa kasu gisa

COVID-19 bezalako pandemia bat, intentsitate, iraupen eta irismen handiko krisi bat da. Zientzia ekonomikoaren kontzeptu bat maileguan hartuz, shock exogeno gisa defini daiteke, herrialde bateko segurtasun eta larrialdi eredua mugara eramaten duten tentsioa sortzen baitu, berau gainditzeko potentziala duena eta kolapsoa eragin dezakeena. Gainera, eskualde-mailako krisia izanik, zaila da estatu barruko edo estatu arteko baliabideak desbideratzea; hala gertatzen da, adibidez, hondamendi naturaletan, hala nola suteetan edo uholdeetan⁶.

Nahiz eta pandemien arriskua mendebaldeko estatu gehienetako segurtasun-estrategiaren dokumentuetan jasota egon, Espainiakoa barne⁷, ez dirudi horietako bakar batean ere horrelako krisi bati erantzun koherentea emateko urrats sendorik eman zenik. COVID-19ren aurkako erreakzioaren okerra ikusita, berandu eman da, bat-batean eta estatuen arteko koordinazio gutxirekin edo batere koordinaziorik gabe, eta uste dugu krisi horrek aldaketa bat eragin beharko duela segurtasun- eta larrialdi-politiken ereduan. Aldaketa horrek, ordea, ez du zertan estaturik gabeko nazioentzat izan behar, autonomia handiagoaren mesedetan, politika propioak garatzeko gaitasun handiagoaren mesedetan. Ikusi ahal izan den moduan, estatu unitarioek, berriki deszentralizazio administratiboko mekanismoak garatu badituzte ere, krisiaren aurrean birzentralizatzeko joera izan dute, aurretik lurraldeetara transferitutako eskumenak bahituz; hori litzateke Espainiaren kasua, eta estatu federalek, aldiz, lurralde federatuen erabakitzeko boterea indartzeko joera izan dute, eta hala gertatu da Alemaniaren kasuan.⁸

Ildo horretan, Espainiako ordenamendu juridikoak, estatu federalek egiten dutenaren kontra, autonomia-erkidegoen eskumenak Konstituzioaren bidez babestu ordez, estatu zentralak eskumen horiek kentzeko modua aurreikusten du (ikus 4/19811 Legearen 9.1 artikulua)⁹. Adibide argi bat da, 1978ko Espainiako konstituzioa, klabe federal edo federalizatzailean irakurri ahal izan bazen ere, berau garatu duten ondorengo lege guztiek bidea kontrako norabidean egin dutela azaltzeko.

Eta horrela, krisi larri bati aurre egiteko unea iristean, administrazio autonomikoak, segurtasun- eta larrialdi-kidegoak eta osasun-sistema osoa garatzeaz arduratzen diren administrazioak, erabakiak hartzeko gunetik baztertu dira. Paradoxikoa. Askotan, gainera, batez ere polizia-kidego autonomikoei dagokienez, bigarren mailako eginkizun batean uzten dira Estatu Zentrala ikusarazteko eta nagusitzeko helburuarekin.¹⁰

Estatuak tresna guztiak ditu autonomiak gailendu eta bigarren maila batean uzteko, krisia kudeatzeko modurik eraginkorrena edo efizienteena den kontuan hartu gabe. COVID-19ren agerraldi hau igaro arte, ezingo da haren kudeaketa konparatiboki aztertu eta bere emaitza beste estatu-ereduekin alderatu. Hala ere, artikulu hau idazteko unean, eskuragarri dauden datuek ez dute Espainia leku onean uzten.

Ondorioak

Azken batean, benetako nazio-segurtasun politika propioa garatzeko aukera kimera bat da estaturik gabeko nazioentzat. Egoera federaletan, eragin handiagoa izan dezakete horiek egiteko prozesuan eta konstituzio-akordio batzuetan, baita betoa jartzeko prozesuan ere. Espainiako esparruan, ordea, Estatu zentralak gaitasuna du – eta batzuetan pizgarri politikoak ere bai – “Nazionalitate historikoen” interesak alde batera uzteko, eta ez dago hori saihesdezakeen lurralde-ordezkaritza eraginkorrerako mekanismorik. Estatuko eragile politikoen eta nazionalitate historikoen arteko orekek soilik galga dezakete estatuko gobernuaren ekintza, baina gogorarazi behar da krisi larrietan eskubideak eta gobernuarekiko kontrolak eteteak oreka horiek Estatuaren alde aldatuko dituela.

Are gehiago, COVID-19 pandemiak eragindako krisi honetan gertatu den bezala, Estatuak mekanismoak erabili ditu erkidego batzuek garatu ahal izan dituzten segurtasun- eta larrialdi-politiken kontrola kentzeko, polizia autonomikoak kasu, eta horrela autonomia erkidego horietako gobernuen iritziaren aurkako neurriak ezartzeko. Horrela, agerian geratzen da Autonomiek ez dutela inolako mekanismo eraginkorrik krisi egoeretan beren eskumenak babesteko.

Horregatik guztiagatik, Estaturik gabeko nazioek, beren segurtasun nazionaleko politikak garatzeko gaitasuna izan nahi badute, azken finean estatu-tresnak direnak, Estaturik gabeko nazio izateari utzi eta estatu bihurtu behar dute.