Aspaldidanik defendatzen ditugun kontzeptu batzuk, hala nola tokiko eskalaren egokitasuna eta subiranotasunaren nozioa (burujabe euskal terminoa subirano gisa itzul daiteke), adostasunak lortzen ari dela dirudi. Hala ere, oker geundeke goizegi poztuko bagina; izan ere, garaipen ideologikoa oraindik ez dugu lortu, eta, zoritxarrez, ikusten ari garen birposizioek, sarritan, defendatzen dugun metamorfosi ekologiko eta sozialaren aurkako indarrek, eta, batzuetan, baita erakunde erreakzionarioenek ere, kontzeptu horiek konfiskatzeko ahalegin antolatu bat egin dutela erakusten du. Beraz, hemen konfiskatze saiakera hori agerian uzten saiatuko gara, subiranotasunaren kontu enblematikoa jorratuz.

Frantziako Estatuak atzerriko merkataritza-bazkideekiko duen mendekotasun nabarmena agerian jartzean, badirudi koronabirusaren krisiak liberalagoak ziren frantziar politikariak subiranista konbentzitu bihurtu dituela, Macronengandik hasita, “orain gure subiranotasun nazionala eta europarra berreraiki” behar dugula dionean. Orain arte, badirudi inongo botere edo agintaritzak ez duela zalantzan jartzen Frantziaren kanpo-subiranotasuna nazioartean, eta, beraz, Errepublikako Presidenteak bere barne-subiranotasuna aipatzen du batez ere; izan ere, barne-subiranotasun horrek botere esklusiboa ematen dio Estatuari, gizartearen funtzionamendu egokirako beharrezkoak diren eskumenak kudeatzeko. Horietako batzuk nazioz gaindiko erakundeei transferi diezazkieke (Europako Erkidegoa, Nazioarteko Zigor Auzitegia, etab.), baita enpresa pribatuei ere, subiranotasuna galdu gabe, transferentzia horiek itzulgarriak direla onartzen badugu bederen. Horrela, liberalismoaren bultzapean, Estatuek beren eskumen gehienak eskuordetu dituzte, eta batzuetan baita eskumen propio batzuk ere (adibidez, Estatu Batuetan Blackwater bezalako enpresa militar pribatuak garatzea). Koronabirusarekin lotutako osasun-krisiak eta estatu askok horri erantzuteko duten ezintasun materialak agerian utzi dute botereen transferentzia edo eskuordetze horiek, izatez, oso zailak direla lehengoratzen, eta horrek subiranotasunaren galera eraginkorra eragiten duela.

Zehatzago esateko, batzuek interdependentziazko subiranotasuna kontzeptua erabiltzen dute Estatuak bere mugetako fluxuak arautzeko duen gaitasuna bezala eta horrek bere barne-antolaketan duen eragina aipatzeko. Hala ere, kontzeptu hau erabiltzeak mugako arazo bat besterik ez dela sinestaraztera bultzatzen du, neurri protekzionista batzuekin konpon daitekeena, dela atzerritarrak errunduntzat jotzeko joeratik (eskuina) babesteko, dela multinazionalen eraginetik (ezkerra) babesteko.

Argudio soberanista oso lausoa izan ohi da, eta zaila da hori formalizatzea, Estatuak hainbeste eskumen eskuordetu eta bere subiranotasuna eremu askotan partekatu baitu: merkataritzan, merkataritza askeko eremuen bidez; moneta bakarraren arloan; zerga-arloan, kapitalen zirkulazio askearekin; justiziaren eremuan, Nazioarteko Zigor Gortearekin, erraldoi digitalek burutu duten gure bizitzako atal askoren jabetzea ez aipatzeagatik.

Nahiko lausoki beraz, argudio subiranistak galdutako burujabetza baten nostalgia edo mitoa elikatzen du, eta herritarrek herriaren kudeaketan eskurik ez duteko sentimendu funtsatuan oinarritzen da. Estatuaren subiranotasun galtze horrek, eta merkatuko indarren menpekotasunak, nabarmenki ahuldu baitute herriaren subiranotasuna, bozken bitartez adibidez adierazten dena. Oroitu gaitezen 2015ko uztailaren 1eko Greziako erreferendumaz, nun eta bozen %61a Eurotaldearen finantza planaren aurkakoa baitzen; soilik 10 egun berantago, Greziako parlamentuak halere onartzen zituen Eurotaldearen memorandumaren baldintzak onartzen zituen… Bertze adibide bat, aurrekoa bezain esanguratsu: 2005ko erreferendumean frantsesek ukatuz gero, Europako konstituzio baterako ituna onartu zen, doi-doia aldaturik eta erreferendumik gabe, 2007an Lisboako itunaren kari.

Adibide horiek erakusten dute, merkatuko indarren interesen aurka doazen aspektuetan proiektu subiranistak nekez indartuko duela Estatuaren interdependentziazko subiranotasuna, herri-subiranotasun ukaezin batean oinarritu daitekeenean ere. Eta subiranotasunaren aldeko aldarrikapenei erabat gor ez daudela emateko, gobernuek beti erabil dezakete identitatea edo migrazioen gaia, diskurtso subiranistaren inguruko lausotasun ideologikoa baliatuz. Horren adibide, 2005eko erreferenduma Lisboako Itunaren sinaduraz lurperatu ondoren, Sarkozyk identitate nazionalari buruzko eztabaida hasi zuen 2009an.

Beraz, subiranotasun gehiago eskatzea apustu arriskutsua izan daiteke, Macronek inplizituki egin zuen bezala, interdependentziazko subiranotasunaren esparruan jartzen bagara. Egia esan, esparrua zabaldu zuen “subiranotasun nazionala eta europarra” aipatuz, baina aldaketa horrek subiranista ortodoxoak oihukarazi bazituen ere, ez zuen kontzeptua aldatu: subiranotasun hori mugako fluxuen kontu batera laburbiltzen da. Hala ere, fluxu horiek murriztu egin daitezke, gaur egun jasaten ari garen politika desorekatu eta klimatikoak funtsean zalantzan jarri gabe. Adibidez, nekazaritza industrialari bizirauteko behar duen atzerriko eskulan prekarioa kentzen badiogu, ziur egon gaitezke bere pisu guztia gizarte-arauen erlaxazioan eta tokiko eskulanaren prekarietatean jarriko duela. Beraz, arazoa ez da atzerriko eskulanaren fluxua, nekazaritza industriala baizik.

Oro har, mugako fluxuak ez dira gure bizitzako baldintzen mugatzaile nagusiak, hau da, gaur egun etxebizitzarako, berokuntzarako, elikadurarako, mugimendurako eta, modu zabalagoan, esanahi kolektiboa duen giza komunitate baten barruan pertsona gisa eraikitzeko baldintzatzen gaituztenak. Gure bizitzako baldintza hauek gure inguruan daude, etxean, gure baitan, gure lurraldea dira. Orain, inoiz baino gehiago, defendatu eta indartu egin behar ditugu, guztiak eta gure ondorengoak hartzeko eta elikatzeko gai izango diren lurraldeak eraikitzeko. Gure bizitzen baldintzak berreskuratzea burujabetza erraten diogu.

Estatuaren subiranotasuna ez bezala, zeinak etekinen bilaketa etengabeari datxekion eromen kontsumista egokitu baitezaken eta zeina gabe kapitalismoak ezin baituen biziraun, gure bizien baldintzen birkonkista, berez, logika horretatik emantzipatzeko proiektu bat da. Berreskuratu behar dugun lehen burujabetzetako bat kapitalismoak kolonizatu dituen beharrena da: naturak eta kontsumitzen ditugun produktuen kopuru handiak asetzen al dituzte gure beharrak? Ez, noski, kapitalaren beharrak asetzen dituzte, handitzea besterik ez baitu helburu, eta, horretarako, guk kontsumitzea. Sistema kapitalistaren arazoa da denok ez garela berez bulimikoak, eta pozik egon gintezkeela kontsumo maila mugatu batekin. Horregatik da garrantzitsua sistema kapitalistarentzat gure kontsumoa bultzatuko duten behar berriak sortzea. Eta horretan oso eraginkorra da. Horrela, milioika pertsonari erabat zaharkituta iduritzen zaie sakelan duten IPhonea, eta hurrengo bertsioa erostea dute amets, eta gaur egun erosten diren auto gehienak hiri-lur orotakoak dira, duela hamarkada bat mundu guztiari barre eragingo lioketen aberrazioak. Sistema kapitalistaren hazkunde-behar amaigabeak asetzeko, gure beharrak eta gure nahiak kolonizatu egin dira.

Gainera, “erosteko ahalmen” ospetsu hori duten herritarren artean ekonomiak duen kontzentrazioak (non herritarrak kontsumitzaile gisa betetzen duten eginkizunari murriztuak diren), eta gero eta ugariagoak diren eta ahalmen hori ez duten herritar horiek bazterrean uzteak, ekonomiaren funtzio nagusia izan beharko lukeena erabat desbideratzen digu: metabolismo sozialaren funtzionamendua ahalbidetuko duten eta etorkizuneko belaunaldien bizi-baldintzak bermatuko dituzten ondasunen eta zerbitzuen ekoizpena eta hornidura ziurtatzea. Aitzitik, egungo ekonomia hegemonikoa prozesu horien oinarria bera baztertzen eta arriskuan jartzen ari da. Populazioaren proportzio gero eta handiago baten isilbidezko abandonu hori ez da bastakeria lehundua bakarrik, kalkulu oso txarra ere bada, eta ahantzi du interdependentzia ekuazioan jartzea. Pandemiaren gaur egungo testuingurua horren oroigarri gordina da.

Interdependentzia horren kontzientziaz gain, Covid-19ren krisiak, eta batez ere euste-aldiak, gure premien izaeraz hausnartzera eta beharrizan horietako askoren absurdoaz jabetzera ere bultzatu ditu asko. Askorentzat, halaber, hausnarketa horrekin batera, gure ekintzen ondorioak ulertzen diren maila lokalago batera itzultzeko nahia agertu da. Hori bereziki elikagaien kasuan ikusi dugu, hiri-populazioen beharrak asetzeko hurbileko sareak masiboki garatuz. Termino orokorragoetan, tokiko mailan defini dezakegu, kolektiboki, gure bizitzako baldintzak mantentzeko behar den kontsumo-maila, pentsio-funtsen inbertsioaren errendimenduaren ordez. Beraz, tokikoa ez da geografikoki definitzen, baizik eta gure bizitza sozial eta ekonomiko kolektiboa klima-premia eta -larrialdietara egokitzeko proiektu kolektibo gisa. Prozesu horri gure burujabetza berreskuratzea deitzen diogu, eta elkarren baldintzan dauden hainbat gaitan banakatu daiteke: elikagaiak, energia, garraioa, etab.

Prozesu horrek, mekanikoki, distantzia luzeko fluxuak murrizten ditu, baina, ikusi dugun bezala, kontrakoa ez da egia: Gobernu subirano batek fluxuak murrizteko erabakitzeak ez du zertan berekin ekarri kapitalismoak emandako neurriz kanpoko hazkundearen aldeko karreratik emantzipatzea. Izan ere, ezkerreko zein eskuineko subiranistek logika bertikal bat partekatzen dute goitik behera, zeinaren arabera erabaki politikoak -eta, azken batean, herriari ezarriko zaizkion neurriak- subiranotasunari buruz duten ikuskeratik eratortzen baitira. Defendatzen ari garen prozesua behetik gorako logika bertikal batean oinarritzen da, hau da, biztanleek beren bizitzen baldintzen jabetza maila lokalenean berreskuratzea da interdependentziazko burujabetza gauzatzeko baldintzak ezarriko dituena.

Bertikaltasunaren ikuskera horren atzean neurri hertsatzaileen zeregina dago. Covid-19k murgilduta gauden krisi klimatiko, ekologiko eta sozialek bezala, gure portaera eta kontsumo-ereduak aldatzeko betebeharra azpimarratzen du. Zenbat eta larriagoa izan krisia, orduan eta handiagoa da derrigortzera jotzeko tentazioa. Duela hilabete batzuk, inork ez zuen pentsatuko biztanleei kontentzio orokorra ezarriko zitzaienik, eta StopCovid bezalako aplikazio bat gai-zerrendan legokeenik. Zoritxarrez, krisi honen eskala klima-aldaketak hurrengo urteetan ekarriko duena baino askoz txikiagoa da, eta, koronabirusaren kasuan bezala, zenbat eta gehiago atzeratu erantzuna, orduan eta hertsapen gehiago erabiliko da. Masiboa eta, ez gaitezen engaina, inikuoa; zoritxarrez, laster anekdotikoa dirudien eskala batean, Hollande edo Macron saltsaren karbonoaren gaineko zergaren adibidea paradigmatikoa da, gure kontsumo-moduen eragina mugatzeko ezarriko den hertsapen-neurriaren motari dagokionez, egungo logikari jarraituz gero. Jokamolde hau benetako gurpil zoro bat da: hertsapenak artifizialki antagonismo bat sortzen du “munduaren amaiera” eta “hilabetearen amaiera” kezkeen artean, eta antagonismo honek, aldi berean, hertsapenera jotzeko tentazioa indartzen du.

Hala ere, gure burujabetzaren birkonkista gure ikuspegiaren erdigunean jartzean, posible da portaera ingurumen- eta gizarte-erronkekin bateragarria den norabide baterantz aldatzea, eta, aldi berean, emantzipazio-logika baten barruan kokatzea. Har dezagun janariaren adibidea. Nekazaritzako elikagaien eredu nagusian, abstrakzio bat jaten dugu, ez dakigu non ekoizten diren elikagaiak, zer baldintzatan, zer ingurumen- eta gizarte-kostutan. Gobernuak bihar haragi-produktuei zerga bat jartzea erabakitzen badu, adibidez, ingurumen-kostua dela eta, bobo/pijipi begetarianoek ezarritako erosahalmenaren aurkako erasotzat hartuko da. Aitzitik, elikadura-burujabetza helburu gisa finkatzean eta guztiok nekazaritzaren munduarekin lotzen gaituzten askotariko mendetasunak ez ahazterakoan, eztabaidaren baldintzez jabetzen ari gara. Nekazaritza ez da jada zifra abstraktuetara eta tokian bertan ekoiztera mugatzen, dimentsio guztiak hartzen ditu, batez ere kulturalak: Euskal Herriko nekazariek gure gizarteari egiten dioten ekarpena ez da, noski, ekoitzitako elikagai kopurura mugatzen! Era berean, ulertuko dugu elikagaiak kontsumitzeko zenbait modu ez direla bateragarriak burujabetzaren helburuarekin, eta, beraz, murriztu egingo ditugu, noski: ez da erosteko ahalmenaren kontua izango, ez eta hertsapena ere, baizik eta emantzipazioa eta kontrola berreskuratzea. Hurbileko sareen garapenak eta konfinamenduan zehar tokiko nekazariekiko elkartasunak nabariagoa egin dute interdependentzia hori, eta tokian-tokian bakarrik uler daiteke ondo.

Gaur egungo beste adibide bat osasun publikoa da. Bere burua garatutzat duen edozein gizarterentzat funtsezkoa den gai bat, ordea, desagertu egin da radarretik zenbait hamarkadatan. Hala ere, prebentzioa sendabidea baino askoz ere merkeagoa dela ulertzeko gaitasun osoa dugu, bai eta herritarrei ekipamendu eta arreta egokia emateako ere. Baina ez-egite horren arrazoia ez da ez logikoa, ez teknikoa, eta ekonomia kapitalistarekin batera doan narrazioan ezkutatzen da: arrakasta indibidualaren narrazioan. Narrazio honek interdependentzia, zaintza, hauskortasuna eta gaixotasuna ikusezin bihurtzen ditu. Ez da kasualitatea jarduera ekonomiko guztiak ahalik eta lasterren irekitzeko eskatu dutenak, askotan, birusaren beldur ez direla aitzakiatzat hartuta, leku itxi batean maskara erabiltzea mugatzat jotzen duten pertsona berberak izatea. Eta ez da harritzekoa ere egungo lider pistoleroenak, Bolsonaro edo Trump kasu, horien artean topatzea, balizko diskurtso soberanistak egiten ari diren bitartean. Jarrera horiek porrotera kondenatuta daude pandemia baten aurrean. Pandemia horretan, gure gorputz interdependente guztiek birusarentzat lurralde bat osatzen dute, eta lurralde horretako zatirik ahulenak (pobreak, zaharrak, gaixo kronikoak, migratzaileak, eremu itxietako langileak…) indartzeak eta babesteak multzoaren osasuna bermatuko du. Arrakasta indibidualaren historia alde batera uzteko ordua da, osasun publikoaren arloko adimen kolektiboaren esperientziak biderkatzeko, eskala hautemangarrienetik abiatuta: tokiko eskala.

Erakundeen ikuspegitik, zein esparrutan egin dezake hobeto aurrera tokiko lan kolektibo horrek, bai eta gure bizien baldintzen gaineko kontrola berreskuratzea ahalbidetu? Boterea gure errealitatetik kanpo dagoen hiriburu batean zentralizatzea eta kontzentratzea ez da, jakina, irtenbiderik onena, baina ez dago arrazoirik pentsatzeko Euskal Herria, Katalunia edo Eskozia bezalako lurralde txikiagoen subiranotasun politikoa a priori hobea denik. Autonomiak edo independentziak ez du interesik izango, baldin eta bere zeregina politika neoliberal baten transmisio-uhala izatera mugatzen bada, ziur asko klientelismo-ukitua izango duena, eta horrek lagundu egingo du biztanleria de facto bere benetako burujabetzaz gabetzen. Baina elikadura-, energia-, kultura- eta bestelako burujabetza proiektu bat kolektiboki definitzen badugu, behar faltsuengandik askatasunean eta ingurumen-jasangarritasunean oinarritua, tamalgarria litzateke horri edukia emango lioketen erakunde politikoak ez edukitzea, esate baterako Laborantza Ganbara, Iparraldeko errealitate ekonomiko eta kulturalarekin bateraezina den nekazaritza-eredu batengandik emantzipazio-proiektu baten zerbitzura jarduten baitu. Oro har, erakundeei dagokienez, burujabetza politikoa eraikitzea, gure ustez, gure bizitzako baldintzen gaineko kontrola berreskuratzea eragozten duten mugetatik askatzeko bitartekoak bilatzea da.

Argi dago erakunde horiek ez direla mugak ixteko diseinatuta egon behar, baizik eta elkarren arteko interdependentzia ulertzeko eta lurraldeen arteko elkartasuna behar osagarrietan oinarrituta eraikitzeko. Elkartasun hori eraikitzea da gure bizitzako baldintzen birkonkista honetan kontuan eduki behar dugun helburu nagusietako bat. Gizarte neoliberalek berezkoa duten lehiaren eta estraktibismoaren logikatik lortutako gure emantzipaziotik elikatuko dira hauek. Erregai fosilengandik emantzipazioa, adibidez, ingurumen-logikan oinarritzeaz gain, erakunde politiko eta ekonomiko harraparitik askatzea ere bada, herritarren energia-sare ugarietan loratzen den lankidetzaren logika apurtzailearen aurkakoa.

Defendatzen dugun goranzko logika bertikala ere lurralde bereko biztanleen arteko loturatik dator, beren bizien baldintzei berriro heldu nahi diotenena. Sarritan, lotura hori nortasun kolektibo sendoa da, etengabe berritzen dena, eta ez da makurtzen goitik definitutako identitate monokromatiko eta finkoen aurrean. Askotan, identitate izenez aldarrikatu eta aurkezten dena (banderetan, kantu militarretan, “Pinard saucisson” aperitibo publikoetan eta abarretan oinarritua), nortasun kolektiboa iraungita dagoelako ematen da. Hau da, giza eskalako bizitza kolektibo bat dagoen tokian, non kide garen eta laguntzen dugun, horrek zentzua ematen dio egiten dugunari eta gure bizitzak errotzen ditu. Aitzitik, tokiko bizitzaren dinamismoa desagertzen denean (askotan landa-exodoaren, ekonomia-sare handi baten hondoratzearen, metropolizazioaren, estandarizazio kulturalaren eta abarren ondorio konbinatu gisa), beste zerbait bilatzen dugu atxikitzeko, eta askotan atxikimendu horrek geratzen den azken adierazle kolektiboa hartzen du xedetzat, hots, estatu-nazioa eta haren sinboloak. Eta tokiko atxikimendu-zentzu lauso horretan aurkitzen du eskuin muturrak materiala nazio-estatuaren inguruan kanpoko etsaietan eta barruko etsaietan oinarritutako diskurtsoa garatzeko. Gure ustez, eskuin muturra hedatzearen aurkako erremediorik onena tokiko dinamika da, atxikimendu-objektu biziak ematen dituena, giza eskalan, eta horietatik abiatuta munduko beste dinamika lokaletan jokoan dauden gaiak ere ulertzera garamatzana.