Pandemiaren hedapena gelditzeko hartutako neurrietan oinarrituta (berrogeialdiko neurriak, bidaiatzeko eta mugak ixteko debekuak, eta aurreko krisien inpaktuei buruzko azterlanak), LMEk uste du 2020an nazioarteko bidaiarien kopurua % 20 eta % 30 artean murriztuko dela, eta diru-sarrerak 300 bilioitik 450 bilioira jaitsiko direla aurreikusten du (UNWTO, 2020). Word Travel and Tourism Council-en (WTTC) kalkuluen arabera, berriz, egungo krisiak 75 milioi lanpostu suntsituko ditu sektorean, gaur egun munduko BPGren % 10 baino gehiago sortzen duena, eta guztira 330 milioi lanpostu, zuzenekoak eta zeharkakoak, maila globalean (WTTC, 2020).

Nazioarteko, eskualdeko eta tokiko bidaien murrizketek berehalako eragina izan dute ekonomia nazionaletan. Horietan, industria turistiko gisa identifikatzen dira aireko garraioa, itsas bidaiak, garraio publikoa, ostatua, kafetegiak eta jatetxeak, konbentzioak, jaialdiak, bilerak edo kirol-ekitaldiak. Mugikortasunaren arauketa murriztaileak direla eta, nazioarteko eta nazioko turismoak oso arin egin zuen behera aste gutxitan. Pandemiak turismoaren balio-katearen ia zati guztiei eragin diela egiaztatu da. Mugikortasunaren geldialdia bidaien eta turismoaren hornidura-katea osatzen duten enpresa ugaritan sentitu da, hala nola catering- eta garbitegi-zerbitzuetan.

Gure denbora hobekien definitzen duen ezaugarrietako bat, zalantzarik gabe, aldaketa da (Davis, Kee and Newcomer, 2010). Turismoaren sektorea ez dago gure inguruko ekonomia-, ingurumen-, klima-, politika- digital- eta gizarte-aldaketa sakonetatik kanpo. COVID-19ren osasun-krisiak markatutako une honen aurretik, zorabiatzeko jarduera bat zegoen, jarduera turistiko jasanezinak agerian uzten zituena. Hilabeteen buruan, “Overtourism” turismoaren ondoriozko bidai helmugen saturaziotik “no turismo” ra igaro gara (Gosssling, Scott and Hall, 2020).

Turismo-sektoreko krisia, lehenik eta behin, eskari-krisia da, pandemiak pertsonen mugikortasuna eragozten baitu. Horren aurrean, ekonomia osoaren zati handi bati eskaintzaren shock batek eragin dio (manufaktura-industriako enpresa askok ekoizpena eten behar izan dute). Ondasunen industrian ez bezala, turismo-industrian ez dago turismo-zerbitzuen stockik. Ezin dira gorde hoteleko gauak, jatetxeko mahaien erreserbak edo saldu gabeko hegazkin-txartelak.

Ebidentziak daude pentsatzeko COVID-19ren inpaktua desberdina eta eraldatzailea izango dela turismo-sektorearentzat (Gosssling, Scott & Hall, 2020). Egungo testuinguruak erronka egiten dio orain arte jarraitutako garapen-ereduari, bai eta hiri-plangintzako eta bidai helmugen kudeaketako prozedurei ere. Turismoak sektore erresilientea dela erakutsi du, baina azkenaldiko gertaerek suspertzeko gaitasun hori eta eredua bera proban jartzen dute (Fennell, 2020). Erronka nagusia egungo ekoizpen-eredua aldaketara egokitzeko gai den garapen-eredu baterantz eraldatzea da, herritarrek nahi duten aurrerapena lortzeko.

Artikulu honen helburu nagusia etorkizuneko garapen turistikoaren eredua defini dezaketen parametroak eta gobernantza publikoan izan ditzakeen inplikazioak aztertzea da, turismoaren erresilientzia-gaitasuna indartzeko berrikuntzaren, teknologiaren eta ezagutzaren kudeaketa hobearen bidez.

Turismoa COVID-19 baino lehen

Turismoari¹ aldaketa ugarik eragin ahal diote, hala nola munduko aldaketa ekonomikoak, hondamendi naturalak, klima-aldaketa, eraldaketa politiko eta sozialak. Hala ere, turismoaren industria hazkunde ekonomikoaren motorra da WTTC ekonomia askotan (2019) eta baita euskal ekonomian ere. Eustaten kontu satelitearen azken eguneraketaren arabera (Eustat, 2019), zeinaren bidez kalkulatzen baita barne-produktu gordinarekiko duen pisuaren bilakaera merkatuko prezioetan, 2018an turismoaren sektoreak 4.651 milioi euroko errenta ematen zion EAEri. Hori Euskadiko BPGaren % 6,1 zen (Gipuzkoan BPGaren % 7,6 zen, Bizkaian % 5,4 eta Araban % 5,1). 2019ko laugarren hiruhilekoan, turismoaren sektorean guztira 106.973 afiliatu zeuden Gizarte Segurantzan (EAEko lan-altan zeuden afiliatu guztien % 11). Datu horiek Euskal Autonomia Erkidegoko jarduera ekonomikoan turismoak izan duen garrantzia islatzen dute, baina garrantzi hori nabarmen alda daiteke COVID-19tik eratorritako krisia gainditzeko moduaren arabera.

Garrantzitsua da aipatzea munduko turismoak krisi ugari jasan dituela iraganean (1. irudia). 2000 eta 2015 artean, gertaera nagusiak honako hauek izan ziren: irailaren 11ko eraso terroristak (2001), arnas sindrome akutu larriaren agerraldia (Sras) (2003), munduko krisi ekonomikoa (2008/2009) eta Ekialde Ertaineko arnas sindromea (MER). 2008/2009ko krisi ekonomikoa izan ezik, horietako bat ere ez zen atzerapen nabarmena izan turismoaren garapen globalean, eta horietako batzuk ez dira nabarmenak ere (2. irudia).

Azken mendeko sistema ekonomiko nagusiak turismoaren garapena sustatu duela kontuan hartuta, eztabaidagai nagusia da nazioz gaindiko turismo-operadore gutxi batzuek, gero eta elkarri lotuagoak, kontrolatzen dituztela mundu mailan turistek kontsumitzen dituzten ondasun eta zerbitzu gehienak. Globalizazioak azkartu egin ditu turismo-enpresen kontzentrazio-prozesuak azken urteotan. Prozesu horietan, agerian geratu da eskuratzeek aurrerapen handia izan dutela, eta operadore globalek abantaila nabarmenak dituztela markaren aintzatespenean, eskala-ekonomietan, hornitzaileekin negoziatzeko gaitasunean eta inbertsioen errentagarritasunean.

1996an sortutako on line Expedia bidaia-plataforma munduko online bidaia-agentziarik handiena bihurtu da, erosketa garrantzitsuei esker , 2018an 99.7 bilioi USDAko fakturazioarekin (Espedia, 2020). Oso gertutik jarraitzen dio Booking Holdingsengatik -jatorriz Priceline Group – Booking-en matrizea-, baita Ctrip txinatarrarengatik ere, gaur egun Trip.com Group Limiteden zati dena, 2016an Skyscanner erosi zuena. Orbitz Worlwide eta Travelocity erosi ondoren, Expediak HomeAway erosi zuen 2018an, eta Airbnb-ekin lehiatu zen alokairu turistikoaren negozioan. Gertakari horien artean, Thomas Cook eta Monarch Airlines 2019ko irailean likidazioan sartu izanak – Erresuma Batuko abiazioaren kolapsoa eragin zuena –, 2017ko urriaren hasieran porrot egin zuela adierazi zuen, eta horrek agerian uzten du turismo-merkatuaren egituraren eraldaketa sakona.

Turismoko literatura zientifikoa, osasun-krisia baino lehenagokoa, garapen iraunkorrari buruzko kontuek markatu dute. Journal of Sustainable Tourism aldizkariaren inaugurazio-edizioaren 25. urteurrenari eskainitako edizio berezian, aldizkariaren sortzaileek (Bramwell, Higham, Lane and Miller, 2017) azken 20 urteetan turismoaren eta iraunkortasunaren inguruan egindako ikerketa zabala nabarmentzen zuten. Turismo jasangarriaren alorrean ikerketek duten garrantziaren arrazoia gai hori zeharkako gaia dela garapen-eredu guztietan da, eta lurralde-eskala guztietan. Hau da, jasangarritasunaren eta turismoaren ikerketa arlo tematiko zabala eta integratzailea da, eta gizarte-, ekonomia-, ingurumen-, kultura- eta gobernantza-dimentsioak biltzen ditu. Egia esan, azterketa kritikoak, turismoko praktika jasangarriek izan beharko luketen moduarekin zerikusia duten gai etiko eta politikoen inguruko kezka gisa, COVID-19ren aurreko aldi honetako diskurtsoaren eta ikerketaren zati handi bat izan da.

Honekin batera, krisi sanitarioaren aurreko azken hamarkadetan, turismoaren desazkundearen teoriek indarra hartu dute akademikoen eta politika publikoen formulazioaren arduradunen artean (Higgins-Desbiolles, Carnicelli, Krolikowski, Wijesinghe, and Boluk (2019). Konstantinos Andriotisek bere liburuan, Degrowth in Tourism – Conceptual, Theoretical and Philisophical Issues (2008), turismoaren desazkundearen ikerketarako ikuspegi analitiko berri baten beharra azpimarratzen du. Horrela, egile honek bat egiten du hainbat ikertzailek jarduera turistikoaren dimentsioa eta eskala berriz aztertzeko egiten duten deiarekin, are gehiago turismoaren saturazioak (overtourism), klima-aldaketak eta COVID-19 pandemiak (Gossling and Hall) eragindako erronkak direla eta. Moscardok eta Murphyk There is no such thing as sustainable tourism: Re-conceptualizing Tourism as a tool for sustainability (2014) lanean adierazten dute oso argi bereizi behar direla turismo jasangarriaren kontzeptua eta turismoaren ideia, ingurumenaren, gizartearen edo kulturaren jasangarritasuna bultzatzeko tresna posible gisa.

Turismoaren ikuspegitik, nahiz eta 40 urte baino gehiagoko arreta akademikoa eta turismo jasangarriari buruzko eztabaida zabalak izan, bai eta gizartean, kulturan eta ingurumenean izan ditzakeen inpaktuei buruzko azken argudioak ere, lan enpirikoek iradokitzen dute praktikan ezer gutxi aldatu dela hasieratik. Gainera, turismoaren hazkundeak eta hedapenak bere horretan diraute merkatu globalean helmuga berriak sortu ahala. Hasiera-hasieratik, turismoaren “arrakasta” ia erakunde turistiko guztiek (OMT, OACI, CLIA edo WTTC) neurtu dute, bidaiarien edo turisten sarrera-kopuruaren hazkunde gisa. Hala ere, ikuspegi hori oso zalantzan jarri da (Hall, 2009).

M. Hall Zeelanda Berriko irakasle oparoa izan da turismoaren iraunkortasuna desazkundearen mugimendu zabalenarekin lotu duen lehen akademikoetako bat, ustezko esparru jasangarriaren azpian garapen turistikoari buruz duen jarrera kritikoari esker. Hallek argudiatzen duenez, “Turismo jasangarriaren garapena turismoaren garapena da, materiaren eta energiaren errendimenduan hazkunderik izan gabe, birsortzeko eta xurgatzeko gaitasunetik harago” (2009, 53. or.).

Iraunkortasun ekologikorako eta gizarte-ekitaterako 1. desazkundeari buruzko nazioarteko lehen konferentziak² (Paris, 2008ko apirila), ondorioztatu zuen hazkunde ekonomikoa, ongizatearen neurria den aldetik, ez dela nahikoa eta sistema ekonomikoak hazkunderik gabe funtziona dezakeela dioen printzipioa babesten du. Konferentziaren esparruan sortutako desazkundearen aldeko manifestuak egungo kontsumo- eta ekoizpen-ereduak eraldatzeko beharra azaldu zuen. Ekonomia globala ekologikoki jasangarriak diren mugetatik haratago hazi dela ikusarazten dute. Hazkunde mugagabea eta gehiegizko kontsumoaren eta gainprodukzioaren ondorio negatiboak jada ez dira bideragarriak (Schneider, 2008).

Pentsamendu-ildo horrekin batera, turismoari buruzko azken lanek hazkunde-agindu bat saihestu eta, aldi berean, giza ongizatearen alde egingo duten garapen-ereduak sortzeko ahalegina egiten dute. Hala ere, merkatuek inertzia handia dute eta indar garrantzitsuak daude turismoaren hazkundea azkar suspertzeko.

Turismo jasangarria garatzeko justifikazio zabalak, edo desazkundean oinarritutako turismoak, dimentsio askotako integrazioa eskatzen du. Lurralde-ikuspegitik, turismo-plangintzako ereduen arloan egindako aurretiazko azterlanei jarraitutasuna emanez, Moscardok eta Murphyk (2014) ondorioztatu zuten 30 urtetan ezer gutxi aldatu zela turismo-plangintzako prozesuak egiteko moduan ez eta dokumentu akademikoetan eta gobernu-dokumentuetan erabiltzen diren moduan. Egileen literaturaren berrikuspenak zenbait gai argitu zituen:

· Administrazioek proiektu jakinetara mugatutako ikuspegia, turismo osoan pentsatu beharrean;

· Turismoaren inpaktuei arreta mugatua eskaintzea;

· Faktore ekonomikoen ikuspegia, ingurumen-arazoak noizbehinka eta modu mugatuan aitortuta;

· Turismoak beste ekonomia-eremu eta lurralde-prozesu batzuekin nola elkarreragiten duen kontuan ez hartzea, azken batean, beste jarduera batzuei nola eragingo liokeen kontuan hartzea;

· Enpresa-plangintza estrategiko naif bat hartzea turismoa planifikatzeko marko dominatzaile gisa, eta, ondorioz,

· Merkatuaren edo turismoaren beharrak eta itxaropenak turismo-plangintzaren motor nagusi gisa kokatzea, bidai helmugako egoiliarrei oso eginkizun mugatua emanez, halakorik badago.

2012ko Ekaineko Garapen Iraunkorrari buruzko Nazio Batuen Rio+20 Konferentzian, estatuburuek Kontsumo eta Ekoizpen Iraunkorrari buruzko Programen hamar urteko Esparrua formalki onartu zuten (10YFP SCPn). 10YFPa nazioarteko lankidetza hobetzeko ekintza-esparru global gisa ezarri zen, bai herrialde garatuetan bai garapen bidean dauden herrialdeetan SCPren ereduetaranzko aldaketa bizkortzeko.

Gaur egun arte ezarritako jasangarritasun plan eta neurrietatik haratago joateko beharra azpimarratu dute ahots kritikoenek. Latouchek (2018) neurri gehigarriak iradokitzen ditu -zortzi “R”ak deituak- turismoaren desazkundeko teoriei laguntzeko, ekoizpena berrebaluatzeko eta berregituratzeko gidak barne.

Osasun-krisia, turismo arloan proiektu eraldatzaile handiak daudenean bai eta etorkizun hobe baten alde lan egiteko premia larria ematen den unean azaltzen da. 2005eko Nazio Batuen Erakundearen Garapen Jasangarriari buruzko Goi Bileran onartutako Garapen Jasangarrirako 2030 Agenda da ebidentziarik nabarmenena. Agendak paradigma-aldaketa eskatzen du maila guztietan, eta antzera hartu behar da kontuan turismoaren garapenean aurrera egiteari dagokionez.

COVID-19en osteko turismoa eraldatzeko gogoetak

Azken hilabeteetan, COVID-19k munduko turismo-industrian duen eraginari buruzko txosten nabarmenak argitaratu dira. Estimazio horiek tentu handiz landu behar badira ere, pandemia iraila arte nola garatuko den argi ez dagoelako, txostenek pandemiaren garrantzia erakusten dute ez baitu inolako analogiarik 1950eko hamarkadan nazioarteko turismoaren hedapen masiboa hasi zenetik (UNWTO, 2020; Mckinsey and Company, 2020; IATA, 2020).

Turismoak kanpoko eraginei aurre egiten dakiela erakutsi du. Hau da, turismo-sistemak eboluzio-gaitasuna izan du aldaketak xurgatzeko eta berrantolatzeko, bere funtsezko funtzioa, egitura, identitatea eta atzeraelikadura mantentzeko beharrezkoak diren aldaketak koordinatuz (Bristow eta Healy 2014; Walker eta Salt, 2012; Walker et al. 2004). Krisi honi dagokionez, nahikoa ebidentzia dago pandemiaren eragina eta susperraldia aurrez ezagutzen ziren esperientzia eta ereduekin alderatuta oso desberdina izan daitekeela pentsatzeko. Gosling and Hall bezalako egileen arabera, COVID-19 pandemiak hazkunde ereduaren eta turismoaren eskala globalaren hausnarketa kritikoa egitera eraman beharko luke. Hazkunde jasangarria, erakundeek klima-aldaketari ematen dioten arreta eta GIHak aipatu arren, ez dago ebidentzian oinarritutako estrategiarik klima-aldaketa arintzeko, ezta une honetan osasun-krisia gainditzeko ere (Scott et al., 2019).

Egile batzuen ustez, aldaketak egon daitezke kontsumoan eta COVID-19 pandemiaren ondoriozko ekoizpen-moduetan. Adibidez, bideokonferentziak garraioaren eskaria murrizteko aukera izan dira. Gobernu-bilerak bideokonferentzia bidez antolatu dira lehen aldiz (Espainiako Gobernuaren eta autonomien arteko alarma-egoeraren koordinazioa; Kontseilu Europarra, 2020).

Baliteke aldaketak epe mugatuan ez hautematea, baina COVID-19 esperientziatik eratorritako balio berriak balio nabarmenagoak bihur litezke eta turismoa eraldatzen hasi (Kruglanski, 2020). Lew, Cheer, Haywood, Brouder, eta Salazar (2020) bezalako egileen ustez, pandemiak aurrera egiten duen fasean “bestelako errealitateak” lehertuko dira, hala nola berrikuntza eta sormena ezaugarri dituzten negozio-eredu eta gobernu-politiken alternatiba berriak. COVID-19ren ondoren sortzen ari den mundu honetan gizarte-sistema berritzaileak bultza ditzaketen balioetaz ari gara, hala nola bakea  (herri eta estatuen barruan eta artean), ekitatea eta kooperazioa (gobernu politika eta gobernu- eta merkataritza-harremanetan);  bai eta  ekonomia berdeak.

Eraldaketak aldaketa eskatzen du (Davis et al., 2010). Hala ere, turismoaren aldaketak ez dira soilik ekonomia eta paisaia fisikoen ikuspegitik ulertu behar. Turismoak eta balioen aldaketek osatzen dute gure ingurunea, beste leku eta kultura batzuk, ikusteko modua, eta “beste batzuek” gu eta gure eguneroko ingurunea ikusteko eta ordezkatzeko modua (Lin, and Fu 2000). Aldaketa, beharbada, turismoaren ezaugarri etengabea da, baina espazioaren errealitatea eta gure lekuaren zentzua azkarrago aldatzen ari dira, aro digitalean helmuga turistikoa erabiltzeari eta ekoizteari esker.

Saarinenek (2004, 172. or.) bisitatutako lurraldearen edo lekuaren eraldaketa prozesu bat bezala deskribatzen du, non helmuga³ ‘praktika diskurtsiboek sortzen eta erreproduzitzen duten, baita diskurtso kontrajarriek ere, zeinen bidez patuak bere identitate eta esanahiak jasotzen dituen, ez bakarrik bata bestearen atzetik, baita aldi berean ere’.

Literaturak oso ideia gutxi eskaintzen ditu pandemiaren ondorengo aldian turismoaren industria nola sortu eta berregituratu daitekeen azaltzeko (Prideaux, Thompson, and Pabel, 2020). Hala ere, badirudi literatura akademikoaren zati handi batean adostasuna dagoela estrategia politikoen formulazio egokiak lurraldeko turismoaren erresilientzia areagotzen duela dioen tesia babesteko, batez ere kudeaketa indartzea, inplikatutako eragileen arteko lotura sakontzea eta bai eta berrikuntza erabiltzea garapen jasangarria hobetzeko (Bangwayo-Skeete eta Ryan, 2020).

Lidergoa funtsezko elementua da krisiei edo gertaera eraldatzaileei erantzuteko. COVID-19k turismoaren eta bidai helmugen hauskortasuna ilustratu du. Hala ere, turismoari eta helmugei zuzenean eragiten dieten beste gaiak jorratzeko ez da COVID19arekiko izan den ulermen gaitasun bera agertzen, hala nola klima-aldaketa eta garapen-eredu arduratsu eta erresiliente bati eusten dioten baliabideen hauskortasuna agerian uzten duten aldaketa esanguratsuak eragiten dituzten gertaerak. Literaturan adierazitako oharretatik abiatuta, honako gogoeta hauek aplika daitezke etorkizuneko garapen turistikoaren ereduari buruzko hausnarketari heltzean:

Aldaketen abiadurak eta aurrerapen teknologikoek ekoizpen-sistemari eta gizarteari berari laguntzen diete, eta horrek esan nahi du etengabe berritu behar dela lurralde turistikoak kudeatzeko metodoetan, eta erabakiak hartzen lagundu behar dela. Turismoko garapen-eredu berri eta erresistenteagoetara aldatzeak elkarlaneko gobernantza eta politika adimentsuagoak ekarriko ditu. Eta bi elementu horiek behin betiko gurutzatzen diren tokia, non garapen turistikoko ereduek eta politika publiko adimendunek esanahi osoa hartzen duten, hain zuzen ere, Helmuga Adimentsuaren esparruan da.

Helmuga Turistiko Adimentsua lurraldearen eta abangoardiako azpiegitura teknologiko baten oinarriaren gainean finkatutako espazio edo leku berritzaile gisa definitzen da, sektore pribatuaren eta publikoaren arteko lankidetza eskatzen duena. Helmuga adimentsu baterako bilakaeran, lurraldea bere habitataren ingurumen-, kultura- eta sozioekonomia-faktoreekin konprometitu behar da, eta adimen-sistema bat izan behar du.

Helmuga Adimentsu bihurtzeko asmoak bidai helmugari balioa emateko estrategia bat abian jartzea dakar, berrikuntzaren eta teknologiaren bidez. Baina, beharbada, garrantzitsuena da aldaketa sakona dela turismoarekiko hurbilketan. Lurraldea sustatzeko turismo-politika batetik lurraldea kudeatzeko eta garatzeko turismo-politika batera migratzea dakar. Hazkunderako turismo-politika batetik, neurri handi batean sustapenerako, lurralde-garapen turistikorako politikak egitera pasatzea.

Ezaugarri horiek direla eta, helmuga adimentsuak  COVID19k eragindako osasun-krisia berreskuratzeari aurre egiteko kudeaketa-eredu potentzial bihurtzen dira. Krisia berreskuratzeko prozesua bereziki oztopatzen du pertsonen mugikortasuna mugatzeak. Horren ondorioz, bidaien eta turismoaren eskariak nabarmen egin du behera helmuga turistikoetan, eta azpisektore turistiko guztiek bezala, krisi osteko joera berrietara egokitu beharko dute (Alzua Sorzabal, 2020).

COVID-19ren krisi pandemikoari esker, elkarrizketa sozialari balioa eman zaio gobernuaren esku-hartzeetarako, gizarte-segurantzako sareen berrurbanizaziorako eta gizarte-zaintzaren garrantziarako. COVID-19aren ondoren, turismoa behar bezala gizarteratzeko agenda bat har genezake. “Sozializatu” hitzak esanahi ugari izan ditzake, baina Scotti jarraiki, honela uler liteke: “Sozializazioa ekarriko lukeen prozesua, eta, beraz,” tokiko gizartean “integratzea” (Scott, 2006, 57. or.). Turistek, turismo-enpresek, kontsumoak eta ekoizpenak zerbitzu turistikoak eskaintzen dituzten tokiko gizarteen beharrak eta interesak babestu beharko lituzkete.

Justizia sozial eta ekologikoari laguntzen dion turismo baten esparruan, Higgins-Desbiolles irakasleak (2020) aurkeztutako proposamenetako batzuk errepikatuz, honako hauek aipa daitezke:

· Tokiko erakunde eta negozioen inplementazioa erraztea multinazionalen aurrean. Plataformen boterearen aurrean, turismo-enpresa txiki eta ertainek laguntza handiagoa behar dute, eta turismoan etorkizun justuagoa eta iraunkorragoa lortzeko ekarpena egingo lukete.

· Bidai helmugak kudeatzeko erakundeek zerbitzu publikoaren jatorrizko xedera itzuli behar dute, marketinaren eta komunikazio publikoaren ikuspegia alde batera utzita. Komenigarria izango litzateke pertsonek berariazko ezagutzak izatea, turismo publikoaren kudeaketa egokia bermatzeko.

· Gizarte-turismoko ekintzak susta litezke, hezkuntza-turismoa, gizarte-trukeak eta abar barne.

· Ondasun komunek babestuta egon behar dute, eta aktibo turistikoen kudeaketaren pribatizazioa gainbegiratu behar da, hala nola parkeak eta eremu babestuak.

· Turismo-garapeneko motetan lekuko inplikazio  handiagoa egon behar da. Kontsulta publikoa eta elkarlaneko gobernantza prozesu turistikoetan txertatu behar dira.

· Enpleguaren prekarizazioari ekin behar zaio, eta turismo-kudeaketan profil profesional aurreratuak sartzeko lan egin behar da. Ahalegin handiak egin behar dira langileen eskubideak eta lan-baldintza onak bermatzeko. Dagoeneko ez litzateke onartu behar turismoko langileek soldata duina eta baldintza seguruak ez jasotzea.

Trantsizio garrantzitsu bat bizitzen ari garela zuzena bada, COVID-19ren pandemiak  gure buruari justizia sozial eta ekologiko handiagoko eraldaketa humanizatu bati nola lagun diezaiokegun galdetzera bultza beharko liguke. Artikulu honen helburua turismoaren arloko egiturazko gaiak berrikustea izan da, eta turismoa birpentsatu eta eraldatzeko aukera baten aurrean gaudelako ustea partekatzea.

Bibliografía

Andriotis, K. (2018). Degrowth in tourism: Conceptual, theoretical and philosophical issues. CABI.

Baggio, R., & Sainaghi, R. (2011). Complex and chaotic tourism systems: towards a quantitative approach. International Journal of Contemporary Hospitality Management.

Bramwell, B., Higham, J., Lane, B., & Miller, G. (2017). Twenty-five years of sustainable tourism and the Journal of Sustainable Tourism: looking back and moving forward.

Bravo, Pedro (2020, 4 de mayo). Se acabó el viaje caprichoso. El País https://elpais.com/especiales/2020/coronavirus-covid-19/predicciones/se-acabo-el-viaje-caprichoso/

Brouder, P., Teoh, S., Salazar, N. B., Mostafanezhad, M., Pung, J. M., Lapointe, D., … & Clausen, H. B. (2020). Reflections and discussions: tourism matters in the new normal post COVID-19. Tourism Geographies, 1-12.

Cheer, J. M., Milano, C., & Novelli, M. (2019). Tourism and community resilience in the anthropocene: Accentuating temporal overtourism. Journal of Sustainable Tourism. doi:10.1080/09669582.2019.1578363

Fan, Y. Y., Jamison, D. T., & Summers, L. H. (2018). Pandemic risk: how large are the expected losses? Bulletin of the World Health Organization, 96(2), 129–134. https://doi.org/10.2471/BLT.17.199588

Davis, E. B., Kee, J., & Newcomer, K. (2010). Strategic transformation process: Toward purpose, people, process and power. Organization Management Journal, 7(1), 66-80.

Fletcher, R. (2018). Ecotourism after nature: Anthropocene tourism as a new capitalist “fix”. Journal of Sustainable Tourism, 1. https://doi.org.access.library.unisa.edu.au/10.1080/09669582.2018.1471084

Gössling, S., Scott, D., & Hall, C. M. (2020). Pandemics, tourism and global change: a rapid assessment of COVID-19. Journal of Sustainable Tourism, 1-20.

Hall, C. M. (2008a). Of time and space and other things: Laws of tourism and the  geographies  of  contemporary mobilities. In P. Burns & M. Novelli (Eds.), Tourism and mobilities: Local-*Global connections (pp. 15–32). Oxford: Elsevier.

Hall, C. M. (2009). Degrowing tourism: D’ecroissance, sustainable consumption and steady-state tourism. Journal of Sustainable Tourism, 20(1), 46–61. doi:10.1080/13032917.2009.10518894

Hall, C. M., Scott, D., & Gössling, S. (2020). Pandemics, transformations and tourism: be careful what you wish for. Tourism Geographies, 1-22.

Higgins-Desbiolles, F. (2008). Justice tourism and alternative globalisation. Journal of Sustainable Tourism, 16(3), 345-364.

Higgins-Desbiolles, F. (2018). Sustainable tourism: Sustaining tourism or something more?. Tourism management perspectives, 25, 157-160.

Higgins-Desbiolles, F. (2020). Socialising tourism for social and ecological justice after COVID-19. Tourism Geographies, 1-14.

IATA Economics (2020, March 24). COVID-19 updated impact assessment. https://www.iata.org/en/iata-repository/publications/economic-reports/third-impact-assessment/

Latouche, S. (2018). The path to degrowth for a sustainable society. In Factor X (pp. 277-284). Springer, Cham.

Lew, A. A., Cheer, J. M., Haywood, M., Brouder, P., & Salazar, N. B. (2020). Visions of travel and tourism after the global COVID-19 transformation of 2020. Tourism Geographies, 1-12.

Lin, B., & Fu, X. (2020). Gaze and tourist-host relationship–state of the art. Tourism Review.

McKinsey and Company. (2020a). Global surveys of consumer sentiment during the coronavirus  crisis.  Retrieved April 6, 2020, form https://www.mckinsey.com/business-functions/marketing-and-sales/our-insights/global-sur- veys-of-consumer-sentiment-during-the-coronavirus-crisis

Moscardo, G., & Murphy, L. (2014). There is no such thing as sustainable tourism: Re-conceptualizing tourism as a tool for sustainability. Sustainability, 6(5), 2538-2561.

Sharpley, R. (2020). Tourism, sustainable development and the theoretical divide: 20 years on. Journal of Sustainable Tourism, 1-15.

Prideaux, B., Thompson, M., & Pabel, A. (2020). Lessons from COVID-19 can prepare global tourism for the economic transformation needed to combat climate change. Tourism Geographies, 1-12.

UNWTO. (2020a). COVID-19: UNWTO calls on tourism to be part of recovery plans. https://www.unwto.org/news/ covid-19-unwto-calls-on-tourism-to-be-part-of-recovery-plans.

World Bank (2020) International tourism, number of arrivals. Retrieved June 26, 2020, from

https://data.worldbank.org/indicator/ST.INT.ARVL