COVID19aren pandemiak eta, batez ere, konfinamendu dekretatuak gure mundua eta gure ikuskera asko eraldatu ditu. Itxiera-denbora betetzeko bezala, ugaritu egin dira gertatutakoari buruzko analisiak, baita zain dugun etorkizunari buruzkoak ere. Orain arte ezagutu gabeko egoera honetan, mundu guztia ura norbere sorora ekartzen saiatzen da, dela esku-hartze publiko handiagoaren edo zerga-politika hedakorraren ideia indartzeko. Hala ere, pandemia honek utzi dituen irakaspenak zerrendatzea faltan sumatzen da, nahiz eta azalekoa eta behin-behinekoa izan, zaharkituta gera daitezkeen konponbideak proposatu aurretik, are aplikatu aurretik ere. Are arriskutsuagoa da langileak eta ehun ekonomikoa babesteko erabili diren premiazko errezetak behin pandemiari muzin eginda luza daitezkeenik pentsatzea.

Euskal Herriak oinarri industrial indartsua duelako harro sentitzen gara; hala ere, krisi honetan ehun produktiboak oso mendekoa dela erakutsi du eta ez dela herritarren osasuna ziurtatzeko oinarrizko produktuak emateko gai.

Egun hauetan, erabat hutsik ikusten ditugu eraikitzen jarraitzen dugun bide-azpiegitura izugarriak ere, inora ez daramaten ingeniaritza-lan ikaragarriak. Beste horrenbeste esan daiteke turismo-azpiegitura erabat hutsen inflazioaz. Hipermugikortasuna beste zentzugabekeria bat da, bizimodu jasanezin baten adierazle bat gehiago.

Bestalde, pandemiak azken urteotan bereziki enpresa-irizpideekin kudeatu diren zerbitzu publiko batzuen gabezia izugarriak erakutsi ditu: haien egitura ahulak ez dira gizartearen funtzionamendu egokirako beharrezkoak diren ondasun publikoak emateko gai izan, salbuespenezko egoeretan barne. Bereziki esanguratsua eta lazgarrria da zaharren egoitzetan gertatu den hondamendia ere. Emakume langileek behin eta berriz egindako salaketek eta egungo krisiak, oso ukituta utzi dute eredu hori, birmoldaketa oso baten premian dagoena.

Akats eta ahulezia horien ondorioz, munduko BPG per capita altuenenetako bat izateak ez gaituela pandemiatik salbatu jakin dugu eta, era berean, ez digu osasun arloko langileak babesten lagundu, eta herritarrak oro har babesteko bitartekoak ere ez dizkigu eman, are gutxiago egoitzetan dauden adinekoak babesteko. Are gehiago, pandemia gelditzeko herrialdea gelditu behar izan dugu. Horrek guztiak agerian utzi digu BPGak zerikusi gutxi duela ehun ekonomikoak ekoitzi behar dituen gauza garrantzitsuekin, ekonomiak eman behar dituen ondasunekin. BPG kontabilizatzen duen balioaren atzean truke-balio handia dago, eta erabilera-balio gutxi: konturatu gara urrea ezin dela jan; urrea edukita ere ezin dela behar dena erosi, norbaitek balantzaren beste platerkadan urre gehiago jartzen badu.

Truke-balioak eztabaida ekonomikoa homogeneizatu eta elementu zehatzetatik abstraitu egiten du. Errazagoa da makro magnitudeei buruz hitz egitea, hala nola ekoizpenari, kontsumoari, enpleguari edo esportazioei buruz, benetan ekoizten eta kontsumitzen denari buruzko xehetasunetan sartu gabe. Eta horrela, BPGren hazkundeaz hitz egiten da, helburu desiragarri eta posible bakar gisa, hazkunde horrek benetan zer barne hartzen duen galdetu gabe.

Bagenekien BPG haz daitekeela enplegurik sortu gabe, orain ere badakigu haz daitekeela ondasunik, elikagairik, jantzirik, zaintzarik… eman gabe, azken batean erabilera-baliorik gabe. Eta erabilera-balio horiek ondasunak dira, erabilgarritasun zehaztua duten elementuak, jendearen behar zehatzei erantzuteko balio dutenak: elikagaia, etxebizitza, berokuntza, jantziak, babesa, komunikazioa, zaintzak… Ondasunen ekoizpena ekonomiaren benetako funtzioa da, baina ahaztuta geneukan. Balioa sortzeaz kezkatuta, ondasunen ekoizpena alde batera utzi dugu, eta bat-batean gure BPG, gure ehun produktiboa, baliagarritasun praktikorik gabeko balioa ekoizteko makina gisa azaleratu da.

Krisi honek produkzioaren epigrafearen azpian gauza baliagarriak eta alferrikakoak daudela argi utzi duen bezala, lanarekin antzeko zerbait gertatzen da. Balorazio txarrena jaso duten lanak, hala nola kutxazaina, banatzailea, baserritarra, zaintzailea – gehienak emakumeak –, zaborrarekin lan egiten dutenak, apal-atontzailea, arrantzalea…, gure gizartean funtsezko lanak izan dira; gure denbora betetzen duten lan gehienak, ordea, nahiko alferrikakoak direla ikusi da. Bizitzari eusteko ezinbestekoak dira elikagaiak, zaintza, desinfekzioa eta abarretako ondasunak ematen dituzten lan zehatzak. Bide batez, lan gehienak emigratutako pertsonek egiten dituzte.

Lanen mailaketa honetan, batzuen edo besteen garrantziaz eztabaida daiteke, baina pandemiak argi utzi du lan asko, David Graeber antropologo estatubatuarrak “Bullshit jobs” edo kaka lanak deitzen dituenak direla. Saltzeko bakarrik balio duten enpleguak dira, dirua egiteko. Gaur egungo gizartean, “Bullshit jobs” horietan aritzen diren pertsona asko ditugu: aholkulariak, publizitate-industria aparta eta finantza-sistema ez txikiagoa, benetan ekonomiari ia ezer ematen ez diotenak. Funtsezko lan prekarioak eta gaizki ordainduak, ondasunik ematen ez duen baloreen ekonomia horretan eskuzabal ordaindutako bigarren mailako lanen aurrean.

Bereizketa hori bereziki garrantzitsua da berreskurapena planteatzen den moduaren ikuspuntutik. Euskal lan-indarraren zati handi bat lanik gabe uztea ezin dugu onartu; are gutxiago salbuespenezko egoera batean. Era berean, enpleguaren sorrera ezin da partikularraren beraren aldeko interes orokorra baztertzen duten eta haren onura pribatua maximizatzeko behar-beharrezkoak diren enpleguak sortzen dituzten enpresa pribatuen esku utzi. Hori ez da nahikoa, langabeziaren dinamikak azken hamarkadan, argi eta garbi, agerian utzi duen bezala.

Administrazio publikoak lanpostu publikoen sorreran jarrera proaktiboa izan beharko luke. Langabeei laguntzak zabaldu beharrean, enpresa pribatuek sortzen dituzten enplegu eskasak diru publikoarekin lagundu edo errenta unibertsal baterantz ibili beharrean, administrazio publikoak bizitzarako ezinbestekoak diren ondasunak ekoizten dituzten eta eskulan eskasia nabaria den sektoreetan lana antolatu beharko luke. Krisi honek dagoeneko adibide batzuk utzi ditu, hala nola espazio publikoen edo azpiegitura komunen desinfekzioa eta garbiketa, eta baita zaintza lanak ere. Baina, era berean, lan-gabezia handia dago ondasun publikoak kontserbatzean edo ingurumena babesten (mendiak, itsasoa… garbitzen). Besteren konturako enpleguaren bilakaera orokorrera egokitu beharko diren lan publikoak. Sektore pribatuak enplegua eskaintzen badu, sistema publikoak bere eskaintza murriztu beharko luke; era berean, langabeziak behera egiten duenean, administrazioak lan publikoaren eskaintza handitu beharko luke. Eta hori guztia gabezia izugarriak kontuan hartu gabe, murrizketen urteen ondorioz, funtsezko zerbitzu publikoetan ikusten direnak, hala nola osasun- edo hezkuntza-zerbitzuetan, horien plantilla urriek langileria etengabe handitzea eskatzen baitute.

Gure herrian, enpresa pribatuari pertsona langabeak kontratatzea errentagarri ateratzen ez zaionean, administrazio publikoak esku ez hartzea ezin da onartu. Sektore publikoak gizartearentzat baliagarriak diren enpleguak susta ditzake, ekonomiaren sektore pribatuaren dinamika osatzeko. Ikuspegi hori, ekonomiaren eta gizartearen ikuspegitik, susperraldia bideratzeko bide gisa askoz errentagarriagoa izango litzateke.

Une honetan, SARS-CoV-2 infekzioen agerraldi berriak geldiarazteko babes-sistema gisa maskarak erabiltzea eskatu behar ote den eztabaidatzen ari gara. Itxura guztien arabera, mundu osoko osasun agintariek eta agintari politikoek maskara falta dute. Hornikuntza bermatu gabe maskarak erabiltzea exijitzeak osasun-langileentzat, zaintzaileentzat eta funtsezko lanpostuetan dauden beste langileentzat atsekabe eta presio handiagoa eragingo du. Dilema horrek edozein herrialdetako ekonomiak aurre egin behar dion arazo nagusia zein den erakusten du: xedeen eta bitartekoen arteko harremana. Helburua biztanleriaren osasuna zaintzea dela uste bada, eta horretarako ZIUen kolapsoa saihestu behar bada, jarduera ekonomikoa, akademikoa, eskolakoa eta abar gelditu egin beharko dira; aldiz, dirudien bezala, helburua jarduera ekonomikoa lehenbailehen berreskuratzea bada, batez ere ondasunei ez dagokien balioan pentsatuta, eta osasunak hain lehentasun garrantzitsua izateari uzten badio, bitartekoak helburuen aurretik jarriko ditugu berriz.

Pandemiak, aspaldi luzean lehen aldiz, jarduera ekonomikoa arautu behar duten xedeen eta ekoizpen-ehunak bete behar dituen helburuen inguruko eztabaida ekarri du. Eta hori da gizarteak sostengatu behar duen eztabaida. Helburua ezin da BPG %1 edo %2 haztea edo inflazioa %2 edo handiagoa izatea izan; adierazle horiek, nolanahi ere, beste helburu batzuk lortzeko bitartekoak izango dira. Galdera da zein diren herri gisa ezartzen ditugun helburuak (osasuna hobetzea, enplegua egonkortzea, elikadura-subiranotasuna indartzea, kalitatezko hezkuntzan sakontzea…), eta definizio horretatik abiatuta ekonomiak horiei nola laguntzen dien eztabaidatu beharko da (osasun-babeseko artikuluak ekoiztea, ekoizpen-jarduera dibertsifikatzea, hezkuntza-azpiegitura berriak eraikitzea…).

Zertarako nahi dugu ekonomia lehenbailehen suspertzea? Ezertarako balio ez duten tramankuluak egiten jarraitzeko? Arazoa da eztabaidak boterea duenak planteatzen dituela, eta krisi honetan Confebaskek agintzen duela oso argi geratu da. Patronala, bide guztietatik, bere ikuspegia eta interesak inposatzen saiatu da. Eta euskal administrazioa ez da ongizate publikoa euskal enpresaburuen frakzio horren interes partikularren gainetik jartzeko gai izan.

Era berean, euskal administrazioa Madrilgo Gobernuaren aurrean ezgaia izan da, hura izan baita pandemia kudeatzeko jarraibidea ezarri duena, estatu bateratu, zentralista, autoritario eta militarizatu bat indartzeko. Estatuaren ofentsiba horren aurrean, euskal erakundeek agerian utzi dute: ez dago benetako eskumenik, ezta planifikazio estrategikorik ere.

Euskal ekonomiak bete behar dituen helburuei eta baliabideei buruzko eztabaidak, beraz, euskal erakundeen subiranotasun faltak baldintzatzen ditu, eta baita ikuspegi estrategikorik ez izateak ere. Beste baldintzatzaile garrantzitsu bat Confebaskek ordezkatutako lobbya da, erakunde autonomikoak, Kontzertua eta Hitzarmena barne, bere interesen zerbitzura jartzea lortu duena, eta bere interesen kontrakotzat jotzen duen edozein erabakiri aurre egiten dio, funtsezkoa ez den jarduera ekonomikoa geldiaraztearekin gertatu den bezala.

Bitartekoei eta helburuei buruz eztabaidatzeak eta hartzen diren erabakiak eraginkorrak izan daitezen lortzeak, demokraziaren esparrua zabaltzea eskatzen du. Hau da, ekonomiak demokratikoki zehazten diren helburu politikoen menpe egon beharko du, eta eskema horretan presio taldeak soberan daude. Eta zer esan subiranotasunaz: hura gabe ezin da inongo norabidetan ibili.